ص: 2

بسم الله الرحمن الرحيم

ص: 3

ص: 4

تواتر و صحت حديث… 35

دلالت روايت… 36

اختلاف اهل سنّت در مصاديق دوازده خليفه… 38

مصداق صحيح خلفاى دوازده گانه… 53

مقدمۀ يكم:… 53

مقدمۀ دوم:… 55

امام مهدى آخرين خلفاى دوازده گانه… 66

1. اسماعيل بن كثير دمشقى… 66

2. جلال الدين سيوطى… 67

3. ابن حجر هيتمى… 69

سخن جاحظ دربارۀ امامان دوازده گانه شيعه… 69

مسئلۀ دوم: حديث معرفت امام… 71

راويان حديث… 71

متن حديث… 72

1 – احمد بن حنبل… 73

2 – ابن ابى شيبه و ابن ابى عاصم… 73

3 – بخارى… 74

4 – مسلم نيشابورى… 74

5 – ابوبكر بزار… 77

6 – طبرانى… 78

7 – حاكم نيشابورى… 78

ص: 6

اعتبار حديث… 79

دلالت… 83

عمل عبداللّٰه بن عمر به اين روايت… 89

مسئلۀ سوم: اعتقاد به امام مهدى از ضروريات دين… 97

امام مهدى عليه السلام و نگارندگان مشهور اهل سنّت… 104

عالمان اهل سنّت و صحت روايات امام مهدى… 106

تصريح به صحت احاديث مهدى… 109

عالمان اهل سنّت و تواتر روايات امام مهدى… 117

1 – ابوالحسين آبُرى… 118

2 – قرطبى… 119

3 – سفارينى حنبلى… 120

4 – شوكانى… 121

5 – كتانى… 122

6 – ابوطيب عظيم آبادى… 124

7 – عبدالعزيز بن باز… 124

مسئلۀ چهارم: مهدى از اهل بيت و فرزندان پيامبر اكرم… 127

دستۀ نخست: عمومات احاديثى همچون حديث «ثقلين»، «سفينه» و «امان»… 127

دستۀ دوم: مهدى از عترت است… 128

دستۀ سوم: مهدى از فرزندان فاطمه… 135

دستۀ چهارم: مهدى از فرزندان امام حسين… 142

پاسخ به برخى شبهات… 147

ص: 7

1 – حديث «لا مهديّ إلّاعيسى»… 147

روايت نادرست و راويان غير معتبر… 148

بررسى اعتبار راويان حديث… 150

1. محمّد بن خالد جَنَدى… 151

2. ابان بن صالح… 153

3. حسن بصرى… 155

4. يونس بن عبدالأعلى… 155

عيسى در محضر امام مهدى… 156

بطلان ديدگاه تفتازانى… 159

2 – حديث: «مهدى از فرزندان عبّاس»… 159

3 – حديث: «مهدى از فرزندان امام حسن»… 165

1. ديدگاه شيخ على قارى… 166

بررسى و نقد اين ديدگاه… 167

2. حديثى ديگر و ديدگاه شيخ منصور… 170

بررسى سند حديث… 171

بررسى متن حديث… 173

بررسى مفاد و مدلول حديث… 176

مسئلۀ پنجم: ولادت امام زمان… 178

1 – ابوالفتح شهرستانى… 180

2 – ابوالفضل حصكفى… 181

3 – عمادالدين اصفهانى… 182

ص: 8

4 – فخر رازى… 182

5 – ياقوت حموى… 182

6 – محيى الدين ابن عربى… 183

7 – محمّد بن طلحه شافعى… 184

8 – سبط ابن جوزى… 185

9 – محمد بن يوسف گنجى شافعى… 185

10 – شمس الدين ابن خلكان… 186

11 – ابن طقطقى حسنى… 187

12 – ابوالفداء اسماعيل بن على… 188

13 – شمس الدين ذهبى… 188

14 – زين الدين ابن وردى… 190

15 – جمال الدين محمّد بن يوسف زرندى… 191

16 – صلاح الدين صفدى… 191

17 – سيد محمّد حسينى سمرقندى مدنى… 192

18 – ابومحمد يافعى… 194

19 – مسعود بن عمر تفتازانى… 194

20 – ابوالوليد محمد بن شحنه حلبى… 195

21 – احمد بن على قلقشندى… 196

22 – خواجه محمد پارسا… 196 23 – ابن حجر عسقلانى… 197

24 – ابن صباغ مالكى… 197

ص: 9

25 – سراج الدين رفاعى… 198

26 – علّامه مير خواند… 199

27 – شمس الدين محمّد بن طولون… 200

28 – حسين بن محمّد دياربكرى مالكى… 200

29 – ابن حجر هيتمى… 201

30 – احمد بن يوسف قرمانى… 201

31 – شهاب الدين ابن عماد… 202

32 – عبدالملك عاصمى… 202

33 – ميرزا محمّد بن رستم بدخشى… 203

34 – عبداللّٰه شبراوى… 203

35 – محمد بن احمد سفارينى… 204

36 – محمد امين سويدى… 205

37 – مؤمن بن حسن شبلنجى… 205

38 – محمد صديق حسن خان قنوجى… 206

39 – محمّد فريد وجدى… 206

40 – خيرالدين زركلى… 207

مسئلۀ ششم: طول عمر امام زمان… 208

1. روايات… 211

2. عمر طولانى عادتاً ممكن نيست!… 215

طولانى عمران در اسلام… 220

آنانى كه هنوز زنده اند… 222

ص: 10

حضرت ادريس… 224

حضرت خضر… 224

حضرت عيسى… 226

نزول حضرت عيسى در عصر ظهور… 227

خاتمه… 229

جستارى پيرامون حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها… 229

فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها از منظر آيات… 233

آيۀ تطهير… 233

آيۀ مباهله… 243

آيۀ مودّت… 249

فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها از ديدگاه روايات… 253

فاطمه سلام اللّٰه عليها، سرور بانوان… 253

فاطمه، پارۀ تن پيامبر خدا… 255

محبوب ترين بانو… 257

راستگوترين فرد پس از پيامبر خدا… 257

پيامبر خدا و بوسيدن دست فاطمۀ زهرا… 258

تعامل پيامبر با ايشان به هنگام سفر… 259

نخستين فردى كه به پيامبر خدا ملحق مى گردد… 260

مقام فاطمه زهرا در قيامت… 262

افضل از ديگران… 267

ص: 11

افضل از خلفا… 267

افضل از حضرت خديجه و عايشه… 270

كينه هاى قريش و بنى اميه نسبت به پيامبر خدا و اهل بيت… 277

غصب فدك… 285

اتفاقات رخ داده در غصب فدك… 288

اعطاء فدك به حضرت صديقۀ طاهره… 293

مصادرۀ فدك و تكذيب حضرت فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها… 296

مراجعۀ فاطمه زهرا براى بازگرداندن فدك… 298

مطالبۀ به عنوان هبه و نحله… 299

آيا از معصوم شاهد مى طلبند؟… 301

دو قضيّه مشابه و حكم متفاوت… 301

رد كردن شهادت شاهدان حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها… 308

داورى با سوگند… 312

مطالبه فدك به عنوان ارث… 317

بررسى حديث «إنّا معاشر الأنبيا لا نُورَث»… 319

بررسى متن حديث… 319

بررسى سند حديث… 320

شواهد دروغ بودن حديث «إنّا معاشر الأنبيا لا نُورَث»… 323

نگاه حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها به غاصبان فدك… 326

دادن قبالۀ فدك و پاره كردن آن از سوى عمر… 327

اعتبار كتاب مرآة الزمان و نويسندۀ آن… 331

ص: 12

آيا ابوبكر خليفه است يا عمر؟… 333

هجوم به خانه حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها… 337

در چرايى هجوم به خانه… 340

آتش زدن خانۀ فاطمه زهرا… 343

1. تهديد عمر به سوزاندن خانه… 344

2. حاضر كردن هيزم… 349

3. آوردن آتش گيره و فِتيله… 351

4. آمدن به قصدِ سوزاندن و عملى كردن آن… 353

شهادت حضرت محسن بن على… 357

پسران اميرالمؤمنين و سقط حضرت محسن… 358

چند نكتۀ ضرورى… 366

خواستگارى ساختگى… 374

حديث خواستگارى و مصادر آن… 375

روايت بخارى… 375

روايت مسلم… 380

روايت تِرمذى… 381

روايت ابن ماجه… 383

روايت ابوداوود… 383

روايت احمد بن حنبل… 385

روايت حاكم نيشابورى… 390

روايت ابن ابى شيبه… 392

ص: 13

طُرق گوناگون حديث… 393

روايت ابن عبّاس… 394

على بن حسين (امام سجاد) عليه السلام… 395

عبداللّٰه بن زبير… 396

عُروَة بن زبير… 398

محمّد بن على… 401

سويد بن غفله… 402

عامر شَعبى… 403

ابن ابى مُلَيكه… 406

مردى از مكّه… 407

بررسى روايت مِسوَر… 408

ابن ابى مُلَيكه… 411

محمد بن شهاب زُهرى… 411

مِسوَر بن مخرمه… 418

بررسى متن حديث و دلالت آن… 419

تأمّلى در متن حديث مِسوَر بن مخرمه… 420

بازنگرى متون حديث… 427

بررسى مدلول حديث… 431

نتيجه بررسى روايت… 445

بيان دو نكته… 447

جعل حديثى ديگر… 453

فهرست منابع… 455

ص: 14

ص: 16

امامت امام دوازدهم الحجة ابن الحسن العسكرى

همان گونه كه در طليعۀ بحث ذكر شد، طبق باور اماميه و غير اماميه، جانشينان پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دوازده نفرند، و به اعتقاد اماميه نخستين آنان اميرالمؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام و آخرين آنان حضرت ولىّ عصر فرزند امام حسن عسكرى عليهما السلام است. شيعه بر اين باور است كه زمين هيچ گاه از حجّت خدا خالى نمى ماند؛ از اين رو پس از امام عسكرى عليه السلام تا زمان حاضر، بايد امامى از نسل اهل بيت پيامبر عليهم السلام حضور داشته باشد و چنين شخصى تنها حضرت مهدى عليه السلام است.

خداوند متعال در سورۀ توبه مى فرمايد:

«يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِؤُا نُورَ اَللّٰهِ بِأَفْوٰاهِهِمْ وَ يَأْبَى اَللّٰهُ إِلاّٰ أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ اَلْكٰافِرُونَ » ؛(1)

مى خواهند نور خدا را با سخنان خويش خاموش كنند؛ ولى خداوند نمى گذارد، تا نور خود را كامل كند، هرچند كافران را خوش نيايد.

آيۀ يادشده اشاره دارد به اينكه دشمنان اراده همواره مى خواهند نور خدا كه همان دين خداست را خاموش كنند؛ اما ارادۀ خداوند به اين تعلّق گرفته است كه دين او پابرجا بماند. در جاى ديگر نيز خداوند مى فرمايد:

ص: 17

«هُوَ اَلَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدىٰ وَ دِينِ اَلْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى اَلدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ اَلْمُشْرِكُونَ » ؛(1)

او است كه پيامبرش را با هدايت و دين حق فرستاد تا آن را بر هرچه دين است پيروز گرداند، هرچند مشركان خوش نداشته باشند.

آيۀ يادشده به روشنى بيان مى دارد كه مشركان و كافران، دين خدا را خوش نمى دارند و درصدد نابودى آن هستند؛ اما خداوند به خواسته آنان توجهى نكرده و دين خويش را آشكار نموده و آن را بر تمام اديان بشرى مسلّط خواهد كرد. خداوند در جاى ديگر به صراحت فرموده است كه مرادش از دين، تنها دين اسلام است و هر دين ديگرى غير از اسلام مورد قبول او نخواهد بود. خداى تعالىٰ در سورۀ آل عمران مى فرمايد:

«وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ اَلْإِسْلاٰمِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي اَلْآخِرَةِ مِنَ اَلْخٰاسِرِينَ » ؛(2)

و هركس جز اسلام دينى جويد، هرگز از وى پذيرفته نشود و وى در آخرت از زيانكاران است.

فخر رازى در تفسير فقرۀ «ليظهره» مى نويسد:

واعلم أنّ ظهور الشيء على غيره قد يكون بالحجّة، وقد يكون بالكثرة والوفور، وقد يكون بالغلبة والإستيلاء، ومعلوم أنّه تعالى بشّر بذلك، ولا يجوز أن يبشّر إلا بأمر مستقبل غير حاصل، وظهور هذا الدين بالحجّة مقرّر معلوم، فالواجب حمله على الظهور بالغلبة؛(3)

ص: 18

بدان كه آشكار شدن چيزى يا بدين وسيله صورت مى پذيرد كه آن چيز با حجّت و استدلال آشكار گردد؛ يا به واسطۀ كثرت آشكار شده و در دسترس همگان قرار گيرد و يا به واسطۀ سلطه و قدرت، آشكار گردد. از آنجا كه خداوند وعده داده كه دين خويش را آشكار نمايد، اين وعده نمى تواند در مورد امرى باشد كه در آينده به وقوع مى پيوندد؛ زيرا آينده حاصل نشده [و حاصل نشدن وعده در شأن خداوند نيست]؛ بنابراين، مراد از آشكار شدن دين، آن است كه با غلبه و اقتدار آشكار گردد.

سخن فخر رازى ناتمام و قابل خدشه است؛ زيرا در زمان پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله، هرچند غلبه بر ساير اديان و اقتدار اسلام آشكار گرديد و كافران ملزم به پرداخت جزيه شدند؛ اما اندكى پس از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله، به ويژه در زمان حاضر، امر به عكس شده و ساير اديان از اقتدار بيشترى برخوردار گرديده اند؛ از اين رو لازم است تا آيه به گونه اى معنا شود تا اشكال يادشده دفع گردد.

از قتاده نقل شده كه در مورد فقرۀ يادشده گفته است:

الأديان الستّة: الذين آمنوا، والذين هادوا، والصابئين، والنصارىٰ ، والمجوس، والذين أشركوا. فالأديان كلّها تدخل في دين الإسلام، والإسلام لا يدخل في شيء منها، فإنّ اللّٰه قضىٰ بما حكم، وأنزل أن يظهر دينه على الدين كلّه، ولو كره المشركون؛(1)

مراد، اديان شش گانه «كسانى كه ايمان آوردند»، «يهوديان»، «صابئان»، «نصارا»، «مجوس» و «مشركان» است. تمام اديان مذكور به اسلام خواهند گرويد؛ اما اسلام به هيچ كدام از آنان نمى گرود. همانا خداوند به آنچه وعده داده عمل مى كند و دينش را بر ساير اديان مسلط مى گرداند.

ص: 19

تفسير قتاده با نظر فخر رازى تفاوت مهمى دارد. قتاده بر خلاف فخر رازى، آشكار شدن دين را به زمان پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله اختصاص نداده است؛ بلكه بر اين باور است كه آشكار شدن دين به معناى اقتدار مطلق اسلام است و هنوز به فعليت نرسيده؛ اما روزى خواهد رسيد كه اين دين به اقتدار برسد. سيوطى در تفسير درّ منثور مى نويسد:

عن جابر رضي اللّٰه عنه في قوله تعالى: «لِيُظْهِرَهُ عَلَى اَلدِّينِ كُلِّهِ » قال : لا يكون ذاك حتى لا يبقى يهودي ولا نصراني صاحب ملّة إلّاالإسلام؛(1)

از جابر در مورد آيۀ «لِيُظْهِرَهُ عَلَى اَلدِّينِ كُلِّهِ » پرسيده شد و او در پاسخ گفت : دين آشكار نمى شود تا اينكه هيچ يهودى و هيچ نصرانى باقى نماند، مگر آنكه به اسلام بگرود.

قرطبى نيز مى نويسد:

وقال السدّي: ذاك عند خروج المهدي، لا يبقى أحد إلّادخل في الإسلام؛(2)

سدى مى گويد: اين اتفاق [اقتدار اسلام] با ظهور مهدى به وقوع مى پيوندد و در زمان ظهور او، هيچ كس باقى نخواهد ماند مگر آنكه به اسلام گِرَوَد.

از آنجا كه اثبات امامت حضرت مهدى عليه السلام با اثبات حضور آن حضرت قرين است، سزاوار است تا كمى مفصل تر به بررسى ادلّه امامت حضرت حجّت پرداخته شود. روش بحث در اين مقام بدين گونه است كه مباحث مهم مربوط به مهدويت را در قالب چند مسئله درآورده؛ سپس به صورتِ مستقل به بررسى هريك از اين مسائل خواهيم پرداخت.

ص: 20

جابر بن سمره نقل مى كند كه از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله در حجّة الوداع شنيدم كه فرمود: «همانا اين دين از ميان نمى رود و دشمنى مخالفان و جداشدن كسانى كه از آن روى برمى گردانند به آن آسيب نمى رساند تا اينكه دوازده نفر از امّت من خليفه گردند». راوى مى گويد: آنگاه سمره سخنى گفت كه من متوجّه نشدم؛ از اين رو از پدرم پرسيدم كه او چه گفت ؟ پدرم گفت: او گفت: تمام آنان از قريش خواهند بود.

پابرجا خواهد بود؛ يا اينكه پابرجاست تا زمانى كه دوازده نفر خليفه شوند، درحالى كه تمام آنان از قريش هستند».

أما حديث ابن مسعود، فأخرجه أحمد والبزار بسند حسن؛(1)

اما حديث ابن مسعود. اين روايت را احمد و بزار به سند حسن نقل كرده اند.

بر پايۀ روايت هاى احمد بن حنبل، وى به نقل دو عبارت «اثنا عشر خليفه» و «اثنا عشر نقيب» مبادرت كرده است.

اين حديث حسن است. غير از جابر بن سمره نيز با عباراتى ديگر، اين روايت نقل شده است.

سمرة، قال: سمعت النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم يقول: «لا يزال أمر الناس ماضياً ما وليهم إثنا عشر رجلاً»، ثمّ تكلّم النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم بكلمة خفيت علي، فسألت أبي: ماذا قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم ؟ فقال: «كلّهم من قريش»؛(1)

ابن ابى عمر به سند خود از جابر بن سمره نقل مى كند كه گفت: از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله شنيدم كه فرمود: «امر مردم از ميان نمى رود مگر آنكه دوازده مرد ولى آنان شوند». سپس پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله سخنى فرمود كه من متوجّه نشدم؛ از اين رو از پدرم پرسيدم كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله چه فرمود؟ پدرم گفت كه پيامبر خدا فرمود: «تمام آنان از قريشند».

پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله شنيدم كه فرمود: «همواره اين دين عزيز است تا دوازده خليفه». مردم صدا به تكبير بلند كردند. آنگاه پيامبر خدا كلمه اى را آهسته فرمودند.

به پدرم گفتم كه پيامبر چه فرمود؟ گفت: فرمود: «تمامى آن ها از قريشند».

به اختصار مى پردازيم.

وذكر الشيخ – يعني ابن الصلاح – أنّ ما روياه أو أحدهما فهو مقطوع بصحّته، والعلم القطعي حاصل فيه. قال: خلافاً لمن نفى ذلك محتجّاً بأنّه لا يفيد إلّاالظنّ ، وإنّما تلقّته الأمّة بالقبول؛ لأنّه يجب عليهم العمل بالظنّ ، والظنّ قد يخطئ. قال: وقد كنت أميل إلى هذا وأحسبه قويماً، ثمّ بان لي أنّ الذي اخترناه أوّلا هو الصحيح، لأنّ ظنّ من هو معصوم من الخطأ لا يخطئ، والأمّة في إجماعها معصومة من الخطأ، ولهذا كان الإجماع المبني على الإجتهاد حجّة مقطوعاً بها، وقد قال إمام الحرمين: لو حلف إنسان بطلاق امرأته أنّ ما في الصحيحين – ممّا حكما بصحّته – من قول النبي – صلّى اللّٰه عليه وسلّم – لما ألزمته الطلاق، لإجماع علماء المسلمين على صحّته….

قال المصنّف: وخالفه المحقّقون والأكثرون فقالوا: يفيد الظنّ ما لم يتواتر.

قال في شرح مسلم: لأنّ ذلك شأن الآحاد، ولا فرق في ذلك بين الشيخين وغيرهما، وتلقّي الأمّة بالقبول إنّما أفاد وجوب العمل بما فيهما من غير توقّف على النظر فيه، بخلاف غيرهما فلا يعمل به حتى ينظر فيه ويوجد فيه شروط الصحيح، ولا يلزم من إجماع الأمّة على العمل بما فيهما إجماعهم على القطع بأنّه كلام النبي – صلّى اللّٰه عليه وسلّم -. قال: وقد اشتدّ إنكار ابن برهان على من قال بما قاله الشيخ، وبالغ في تغليطه.

وكذا عاب ابن عبدالسلام على ابن الصلاح هذا القول وقال: إنّ بعض المعتزلة يرون أنّ الأمّة إذا عملت بحديث اقتضى ذلك القطع بصحّته، قال : وهو مذهب ردي.

ص: 31

وقال البلقيني: ما قاله النووي وابن عبدالسلام ومن تبعهما ممنوع، فقد نقل بعض الحفّاظ المتأخّرين مثل قول ابن الصلاح عن جماعة من الشافعية، كأبي إسحاق وأبي حامد الإسفرانيّين، والقاضي أبي الطيّب، والشيخ أبي إسحاق الشيرازي، وعن السرخسي من الحنفية، والقاضي عبدالوهّاب من المالكية، وأبي يعلى وأبي الخطاب وابن الزاغوني من الحنابلة، وابن فورك وأكثر أهل الكلام من الأشعرية، وأهل الحديث قاطبة، ومذهب السلف عامّة. بل بالغ ابن طاهر المقدسي في صفة التصوّف فألحق به ما كان على شرطهما، وإن لم يخرجاه. وقال شيخ الإسلام: ما ذكره النووي مسلّم من جهة الأكثرين، أمّا المحقّقون فلا. وقد وافق ابن الصلاح أيضاً محقّقون… وقال ابن كثير: وأنا مع ابن الصلاح فيما عوّل عليه وأرشد إليه.

قلت: وهو الذي أختاره ولا أعتقد سواه؛(1)

شيخ ابن صلاح يادآور مى شود هرچه آن دو يا يكى از آن ها روايت كرده اند، سندش قطعى است و موجب علم قطعى مى گردد. وى گفت: اين گفته من براى مخالفت با كسانى است كه اين سخن را نپذيرفته و گفته اند اين كتب جز گمان، چيزى به بار نمى آورند و اينكه امت همۀ روايات آن دو را پذيرفته اند؛ از اين رو است كه عمل به گمان، بر آن ها بايسته است و گمان، گاهى نيز به خطا رود. در ادامه مى گويد: من به اين سخن گرايش داشته و درست مى پنداشتم؛ سپس برايم آشكار شد كه آنچه نخست برگزيده بودم صحيح است؛ چراكه گمان كسى كه از خطا معصوم است، به خطا نمى رود و امت در اجماع خود از لغزش معصوم اند و براى همين اجماعى كه بر

ص: 32

پايۀ اجتهاد باشد حجتى مقطوع است. امام الحرمين مى گويد: اگر كسى سوگند بخورد به طلاق همسرش كه هر آنچه در صحيحين آمده – و شيخين به درستى اش گواهى داده اند – سخن پيامبر صلّى اللّٰه عليه وسلّم است، طلاق بر او لازم نمى آيد؛ چراكه مسلمين بر صحت آن ها اجماع دارند….

مصنف مى گويد: محققان و بيشتر علما با ابوالصلاح مخالفت كرده و گفته اند: آنچه متواتر نيست، فقط مفيد گمان است. در شرح مسلم آمده است: جايگاه خبر واحد تنها مفيد گمان است و در اين سخن فرقى ميان شيخين و ديگران نيست. و اينكه امت اسلامى اخبار اين دو را پذيرفته اند تنها به اين معناست كه عمل كردن بر اساس آن ها بى آنكه مورد بررسى و دقت قرار گيرند، واجب است. چيزى كه در ديگر كتب روا نبوده؛ بلكه بايد نخست بررسى گرديده و چنانچه شرائط صحت را داشتند، بر پايۀ آن ها عمل شود. از اجماع امت به عمل بر اساس روايات اين دو كتاب، اجماع بر قطعى الصدور بودن اين روايات از پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله به دست نمى آيد. شارح مسلم گويد: انكار ابن برهان، بر كسى كه گفته شيخ ابوالصلاح را پذيرفته شدت يافته و در نادرست شمردن آن زياده روى نموده است.

همچنين ابن عبدسلام بر اين سخن ابن صلاح خرده گرفته و مى گويد: برخى معتزله بر اين باورند كه اگر امت به حديثى عمل كرد، مى توان نتيجه گرفت كه يقيناً صحيح است. مى گويد: اين مذهب نادرستى است.

بلقينى مى گويد: آنچه نووى، ابن عبدسلام و پيروانشان گفته اند ممنوع است و برخى از حفاظ متأخر مانند سخن ابن صلاح را از گروهى از شافعيان همچون ابو اسحاق اسفرايينى، ابوحامد اسفرايينى، قاضى ابوطبيب، شيخ ابو اسحاق شيرازى و برخى

ص: 33

حنفى ها همچون سرخسى و از برخى مالكى ها مانند قاضى عبدالوهاب و برخى حنابله مانند ابويعلى، ابوالخطاب، ابن زاغونى، ابن فورك، بيشتر متكلمان اشعرى، همۀ اهل حديث و همۀ مذهب سلف، نقل كرده اند. ابن طاهر مقدسى در صفت تصوّف مبالغه كرده و هر آنچه را كه بر اساس شروط مسلم و بخارى صحيح بوده و آن دو روايت نكرده اند را نيز افزوده است. شيخ الاسلام مى گويد: آنچه نووى يادآور شده، مسلماً باور اكثريت است؛ ولى نمى توان گفت كه محققان نيز چنين باورى داشته اند. همچنين محققان نيز با ابن صلاح همراهى كرده اند… ابن كثير مى گويد: من با ابن صلاح در اين سخنش، همراهم.

مى گويم: و اين چيزى است كه من برگزيده و به جز آن باور ندارم.

احمد بن عبدالرحيم دهلوى نيز در حجة اللّٰه البالغة، احاديث اين دو كتاب را قطعى و در شمار حديث متواتر دانسته است. وى مى نويسد:

وأمّا الصحيحان، فقد اتّفق المحدّثون على أنّ جميع ما فيهما من المتّصل المرفوع صحيح بالقطع، وأنّهما متواتران إلى مصنّفيهما، وأنّ كلّ من يهوّن أمرهما فهو مبتدع متّبع غير سبيل المؤمنين؛(1)

اما دربارۀ صحيح بخارى و مسلم، بايد گفت كه محدثان همراه شده اند بر اينكه هر آنچه در اين دو كتاب از متصل و مرفوع آمده قطعاً صحيح است. واين دو كتاب از دو مصنف خود به تواتر به ما رسيده اند و هر كه آن دو را سبك شمارد، بدعت گذار و پيرو راهى غير از راه مؤمنين است.

ص: 34

كرده اند(1) و برخى همچون عظيم آبادى سند روايت را جيّد دانسته اند.(2)

پنجم: خلافت اين خلفاى دوازده گانه تا روز واپسين ادامه دارد و منحصر به زمانى خاص نيست. عبارت «لا يزال الدين قائماً» گوياى همين معناست.

ششم: اگر در زمانى فقط دو نفر روى زمين باشند يكى از آنان خليفه خواهد بود؛ پس به يقين در هر زمانى چنين خليفه اى از قريش در ميان امت حضور دارد. و به عبارتى ديگر، لحظه اى زمين از خليفه و جانشين پيامبر خالى نخواهد بود؛

هفتم: يكى از خلفاى دوازده گانه به يقين امام زمان عليه السلام است؛ همان كسى كه «اگر از روزگار مگر يك روز باقى نماند، خداوند مردى از اهل بيتم را برمى انگيزد تا جهان را پر از عدل كند، چنان كه از ظلم و جور پر شده باشد»؛(1)

هشتم: قوام دين به اين دوازده خليفه است و بس؛

نهم: همين تعيين تعداد و البته با اوصافى مشخص، بيانگر اين است كه مصداق دوازده امام و خليفه، در همين قالب و چارچوبِ مشخص است. قالبى كه از سوى پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله تعيين شده و اراده و اختيار مردم در تعيين چنين افرادى را با چالش مواجه مى كند. چراكه اهل سنّت مدعى اند پيامبر به تعيين خليفه اى پس از خود همت نگمارد و امر تعيين خليفه را به امت و صحابه واسپرده و آنان بودند كه در تعيين خليفه پيش قدم شده و ابوبكر را به امامت برگزيدند؛ درحالى كه با بازبينى همين روايات پيش گفته، نه تنها پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله دربارۀ خلافت و جانشينى پس از خود سكوت نكرده اند؛ بلكه تعداد جانشينان و خلفاى پس از خود تا روز واپسين را تعيين نموده و اوصاف و شرايط خلفا را نيز مشخص كرده اند.

ص: 37

در اينكه نصب خليفه به دست كيست ؟ آيا خدا يا مردم ؟ در مجلدات پيشين از همين نوشتار به تفصيل به آن پرداخته و بر پايۀ منابع اهل سنّت ثابت نموديم كه مردم در اين باره اختيارى ندارند و هرچه هست به دست خداست. اين حديث شريف نيز در همين راستا قرار گرفته و در تأييد اينكه انتخاب خلفاء پس از پيامبر به دست كيست ؟ چه تعداد است ؟ و چه اوصافى دارند؟ قرار مى گيرد.

به هر روى با ضميمه كردن رواياتى كه از سوى اهل بيت پيامبر خدا عليهم السلام به دست ما رسيده، بيشتر روشن مى شود كه اهل بيت عليهم السلام علاوه بر بيان اين حقيقت، نام جانشينان پيامبر و صفات آنان را به صورتِ دقيق بازگو نموده اند و تمامى اين اوصاف را مى توان فقط در دوازده امامى كه شيعه اماميه به آن معتقد است، تطبيق نمود.

نخست: اين حديث از جهت سندى و اعتبارى به گونه اى است كه نمى توان آن را رد و يا تضعيف نمود.

دوم: اهل سنّت به هر صورت ممكن، اراده اى براى پذيرش معتقد اماميه در نام و مصداق خلفاى دوازده گانه ندارند.

سوم: كسانى كه پس از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله و در مقام عمل، حكومت و خلافت را به دست گرفته اند، بسيار بيشتر از دوازده خليفه است.

پس از توجه به اين سه مقدمه، به بررسى چالش اهل سنّت در تعيين مصداق دوازده خليفه مى پردازيم.

بررسى ميزان اختلاف عالمان اهل سنّت و شارحان حديث آنان در تعيين مصداق خلفاى دوازده گانه به درازا مى كشد و بررسى تك تك انظار آنان در اين مجال نمى گنجد؛ ولى به اختصار به برخى از انظار آنان پرداخته تا مقدارى از حيرت اهل سنّت در تعيين مصداق خلفاء دوازده گانه پى بريم.

برخى در اين ميان، مصداق امامان دوازده گانه را خلفاى بنى اميّه برشمرده اند كه به يقين نمى تواند مراد اينان باشند؛ زيرا آنان چهارده نفر بوده اند نه دوازده نفر و اسامى آنان به نقل از مروج الذهب مسعودى به قرار ذيل است:

معاوية بن ابى سفيان، يزيد بن معاويه، معاوية بن يزيد، مروان بن حكم، عبدالملك بن مروان، وليد بن عبدالملك، سليمان بن عبدالملك، عمر بن عبدالعزيز، يزيد بن عبدالملك، هشام بن عبدالملك، وليد بن يزيد بن عبدالملك، يزيد بن وليد بن عبدالملك، ابراهيم بن وليد بن عبدالملك ومروان بن محمّد بن مروان.(1)

ص: 39

از سوى ديگر خلفاى بنى العباس نيز نمى توانند مورد نظر روايت باشند؛ زيرا آنان 37 نفر بوده اند.

همچنين خلفاى غير از بنى اميه و بنى العباس نيز تعدادشان به 12 نفر نمى رسد؛ چراكه فقط شامل خلفاى چهارگانه، امام حسن عليه السلام و عبداللّٰه بن زبيرند.

نظر ديگر در اين باره، نظرى است كه از سوى ابن حجر عسقلانى به دست داده شده است. وى در فتح البارى، ذيل حديث جابر بن سمره، به ذكر نظر ابن منادى، قاضى عياض و ابن جوزى در اين باره پرداخته و در اين ميان، احتمال قاضى عياض را پذيرفته است.

قاضى عياض در مصداق خلفاى دوازده گانه مى گويد:

ويحتمل أن يكون المراد أن يكون «الإثنا عشر» في مدّة عزّة الخلافة وقوّة الإسلام وإستقامة أموره والإجتماع على من يقوم بالخلافة؛(1)

احتمال دارد منظور پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله از دوازده در اين احاديث، آن باشد كه پس از من در زمان قدرت و عزّت اسلام و اجتماع بر كسى كه قيام به خلافت كند، دوازده نفر خليفه خواهند بود.

وى در ادامه مدعى است كه اين عده از ابوبكر تا وليد بن يزيد – كه در زمان او فتنه ها بروز كرد و تا سقوط بنى اميه و تسلط بنى عباس ادامه داشت – مى باشند.

توضيح مطلب آنكه مدعى مى گويد، مردم پس از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله بر حكومت ابوبكر، عمر، عثمان و على تا جريان حكمين اجتماع كرده اند، و پس از واقعۀ حكمين، معاويه خود را خليفه خواند، و پس از صلح امام حسن مجتبى عليه السلام همه

ص: 40

بر حكومت معاويه جمع شدند و پس از معاويه به حكومت يزيد گردن نهادند؛ زيرا كار حسين بن على عليهما السلام پيشرفتى نكرد و قبل از تشكيل حكومت، كشته شد.

پس از مرگ يزيد اختلاف به وجود آمد تا بالاخره با قتل عبداللّٰه بن زبير، كار عبدالملك مروان بالا گرفت و همگان حكومت وى را پذيرفتند. در زمان چهار پسر عبدالملك؛ يعنى وليد، سليمان، يزيد و هشام، وضع بدين منوال بود؛ ولى عمر بن عبدالعزيز كه ميان سليمان و يزيد به خلافت رسيد را نبايد به حساب آورد؛ چراكه اجتماع پيش گفته در زمان وى و دربارۀ او شكل نگرفت.

از همين روى، خلفاى چهارگانه، معاويه، يزيد، عبدالملك و چهار فرزندش مى شوند يازده نفر و دوازدهمين آنان مى شود وليد بن يزيد بن عبدالملك كه پس از عمويش «هشام»، مردم بر حكومت او اجتماع كردند و پس از چهار سال حكومت، بر او شوريده و خونش را ريختند و از آن روز فتنه ها به وجود آمد و احوال متغيّر گرديد و ديگر اجتماعى حاصل نشد؛ زيرا مغربِ دور، از دست عباسيان خارج گرديد و مروانيان بر آن حكومت كردند و كار به ضعف گراييد و از خلافت جز اسمى باقى نماند.

بر اساس گفتۀ قاضى عياض، خلفاى دوازده گانه به ترتيب ذيل خواهند شد:

ابوبكر، عمر، عثمان، على عليه السلام، معاويه، يزيد، عبدالملك مروان، وليد بن عبدالملك، سليمان بن عبدالملك، يزيد بن عبدالملك، هشام بن عبدالملك و وليد بن يزيد بن عبدالملك!

احتمال دوم از سوى ابن منادى مطرح شده است. وى مى گويد شايد منظور از «يكون بعدى اثنا عشر خليفة» آن دوازده نفرى است كه پس از مهدى موعود عليه السلام خواهند آمد. وى در همين راستا به نقل از كتاب دانيال نبى مى نويسد:

ص: 41

إذا مات المهدي ملك بعده خمسة رجال من ولد السبط الأكبر، ثمّ خمسة من ولد السبط الأصغر، ثمّ يوصي آخرهم بالخلافة لرجل من ولد السبط الأكبر، ثمّ يملّك بعده ولده فيتمّ بذلك اثنا عشر ملكاً، كلّ واحد منهم امام مهدي؛(1)

چون مهدى از دنيا برود، پنج نفر از فرزندان سبط اكبر (امام حسن عليه السلام) و پنج نفر از فرزندان سبط اصغر (امام حسين عليه السلام) به خلافت مى رسند كه آخرين آنان حكومت را با وصيّت به يكى از فرزندان سبط اكبر مى سپارد و پس از او، پسرش در جاى وى مى نشيند و عدد به دوازده نفر مى رسد كه يكى از آنان مهدى است.

احتمال سوم نظر ابن جوزى است. ابن حجر به نقل از وى مى نويسد:

إنّ المراد وجود اثني عشر خليفة في جميع مدة الاسلام إلى يوم القيامة يعملون بالحقّ وإن لم تتوالىٰ أيّامهم، ويؤيده ما أخرجه مسدّد في مسنده الكبير من طريق أبي بحر أنّ أبا الجلد حدّثه أنّه لا تهلك هذه الأمة حتى يكون منها اثنا عشر خليفة كلّهم يعمل بالهدى ودين الحق؛(2)

منظور از دوازده خليفه در مدت تاريخ اسلام تا قيام قيامت كسانى هستند كه تمامى آنان به حق عمل خواهند كرد، گرچه از هم فاصله داشته باشند. مؤيّد اين احتمال روايتى است كه مسدّد در مسند كبير خود از ابوجلد نقل مى كند كه اين امت هلاك نخواهند شد تا اينكه دوازده خليفه از ميان آنان ظاهر شوند كه به هدايت و دين حق عمل كنند.

ص: 42

ناگفته نماند كه حافظ ابن حجر هيتمى،(1) جلال الدين سيوطى(2) و مباركفورى(3)قول قاضى عياض و سخن ابن حجر عسقلانى را پذيرفته و در تعيين احتمال سوم كه منظور دوازده خليفه تا قيامتند، گفته اند:

وعلى هذا فقد وجد من الإثني عشر خليفة الخلفاء الأربعة والحسن ومعاوية وابن الزبير وعمر بن عبدالعزيز، هؤلاء ثمانية، ويحتمل أن يضمّ إليهم المهتديّ من العباسيين؛ لأنّه فيهم كعمر بن عبدالعزيز في بني أمية، وكذلك الطاهر لما أوتيه من العدل. وبقي الإثنان المنتظران، أحدهما : المهدي؛ لأنّه من آل بيت محمد صلّى اللّٰه عليه وسلّم؛(4)

بنابر اين تفسير، دوازده نفر عبارتند از چهار خليفۀ نخست، حسن بن على عليه السلام، معاويه، عبداللّٰه بن زبير، عمر بن عبدالعزيز و احتمالاً مهتدى عباسى كه او در ميان عباسيان مانند عمر بن عبدالعزيز در بنى اميّه است و نيز طاهر عباسى كه مردى عادل بود. دو نفر ديگر مى ماند كه يكى از آن ها «مهدى موعود» است كه او نيز از اهل بيت پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله است.

در واقع اين سه عالم، با گزينش دوازده خليفه از ميان خلفاى امت، به تعيين مصداق دوازده خليفه همت گمارده اند.

ابن كثير دمشقى نيز در كتاب البداية والنهاية، آنگاه كه به اين حديث مى رسد، نظر بيهقى و ديگران را مطرح كرده و در آن ها مناقشه و اشكال مى كند.

ص: 43

وى پس از نقل رأى بيهقى و برخى ديگر مى نويسد:

وفيه نظر، وبيان ذلك إنّ الخلفاء إلى زمن الوليد بن يزيد أكثر من إثني عشر على كلّ تقدير، وبرهانه إنّ الخلفاء الأربعة أبوبكر وعمر وعثمان وعلي، خلافتهم محقّقة بنصّ حديث سفينة: «الخلافة بعدي ثلاثون سنة»، ثمّ بعدهم الحسن بن علي كما وقع – لأنّ عليّاً أوصى إليه، وبايعه أهل العراق وركب وركبوا معه لقتال أهل الشام – ثمّ معاوية، ثمّ ابنه يزيد بن معاوية، ثمّ ابنه معاوية بن يزيد، ثمّ مروان بن الحكم، ثمّ عبدالملك بن مروان، ثمّ ابنه الوليد بن عبدالملك، ثمّ سليمان بن عبدالملك، فهؤلاء خمسة عشر، فزادوا ثلاثة، وعلى كلّ تقدير فهم اثنا عشر قبل عمر بن عبدالعزيز، فهذا الذي سلكه، أي البيهقي على هذا التقدير يدخل في الإثني عشر يزيد بن معاوية، ويخرج منهم عمر بن عبدالعزيز، الذي أطبق الأئمّة على شكره وعلى مدحه، وعدّوه من الخلفاء الراشدين، وأجمع الناس قاطبة على عدله، وأنّ أيّامه كانت من أعدل الأيّام، حتّى الرافضة يعترفون بذلك.

فإن قال: – يعني البيهقي أنا لا أعتبر إلّامن اجتمعت الأُمّة عليه، لزمه على هذا القول أن لا يعدّ علي بن أبي طالب ولا ابنه، لأنّ الناس لم يجتمعوا عليهما، وذلك لأنّ أهل الشام بكاملهم لم يبايعوهما، وعدّ حينئذ معاوية وابنه يزيد وابن ابنه معاوية بن يزيد، ولم يعتد بأيّام مروان ولا ابن الزبير، لأنّ الأُمّة لم تجتمع على واحد منهما، ولكن هذا لا يمكن أن يسلك، لأنّه يلزم منه إخراج علي وابنه الحسن من هؤلاء الإثني عشر، وهو خلاف ما نصّ عليه أئمّة السنّة بل الشيعة؛(1)

ص: 44

در اين سخن نظر است. بيان مطلب اينكه به هر تقدير، خلفاء تا زمان وليد بن يزيد بيش از 12 نفرند. دليل مدعا آن است كه خلفاى چهارگانه؛ يعنى ابوبكر، عمر، عثمان و على كه خلافت آنان به تصريح حديث سفينه (خلافت پس از من سى سال است) ثابت شده است. پس از آنان حسن بن على عليه السلام است كه خلافت ايشان به وصيت على عليه السلام به او است و با وى اهل عراق بيعت نموده و به قتال با اهل شام، اقدام كردند. پس از ايشان معاويه است و پس از وى فرزندش يزيد و پس از آن معاويه بن يزيد و پس از وى مروان به حكم، سپس عبدالملك بن مروان، سپس فرزندش وليد بن عبدالملك، سپس سليمان بن عبدالملك كه پس از اينان سه نفر را اضافه كرده اند كه جمعشان مى شود 15 نفر. به هر روى اينان دوازده نفر پيش از عمر بن عبدالعزيزند. اين ترتيبى بود كه بيهقى در اين باره به دست داده است. بر اساس اين ترتيب، يزيد بن معاويه در ميان اين دوازده نفر داخل است و عمر بن عبدالعزيز خارج. عمر بن عبدالعزيزى كه بر قدردانى از وى و مدح او پيشوايان توافق دارند و وى را در زمرۀ خلفاء راشدين برشمرده اند. همو كه تمامى مردم بر عدالت وى اجماع كرده و ايام حكومت وى را با عدالت ترين ايام دانسته اند، به طورى كه رافضيان نيز به اين مطلب معترفند.

اگر بيهقى بگويد: من فقط آن كسى را در زمرۀ خلفاء مى دانم كه امت بر وى اجتماع كرده اند! در اين صورت لازمۀ سخن وى اين است على بن ابى طالب و فرزندش حسن در ميان خلفاى چهارگانه قرار نگيرند؛ چراكه مردم در خلافت اين دو بزرگوار اجماع نكردند؛ زيرا تمامى اهل شام با اين دو بزرگوار بيعت نكردند. و از سويى ديگر، بايد در ميان خلفاى دوازده گانه معاويه، يزيد و فرزندش معاويه قرار داده شود

ص: 45

و بر اساس همين ملاك، ايام مروان و ابن زبير در اين مبنا نمى گنجند؛ زيرا امت بر هيچ يك از آن ها اجماع نكرده اند. با اين وجود، بيهقى نمى تواند چنين مسيرى را طى كند؛ زيرا لازم مى آيد اخراج اميرالمؤمنين و فرزندش حسن عليهما السلام از اين خلفاى دوازده گانه و حال آنكه اين نظر مخالف با نصوص بر پيشوايان اهل سنّت؛ بلكه شيعه است.

نكتۀ قابل توجه در اين عبارات آن است كه ملاك هريك از خلفاى اثناعشر، عدالت دانسته شده تا بتوانند در شمار خلفاى پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله جاى گرفته و مشمول اين حديث شريف گردند و حال آنكه، آيا خود به اين ادعا ملتزمند؟ آيا داخل نمودن نام يزيد – كسى كه در فسق و فجور وى ترديدى نداشته و ندارند – كه سابقۀ قتل پارۀ تن پيامبر خدا اباعبداللّٰه الحسين عليه السلام و اصحاب و ياورانش و بسيارى از صحابه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله در واقعۀ حرّه در پرونده تاريك وى ثبت و ضبط است، به جهت عدالت او شكل گرفته است و خارج نمودن عمر بن عبدالعزيز كه در ميان اهل سنّت مشهور به عدالت است نيز به جهت بى عدالتى او است ؟!

يزيدى كه سيوطى از عبداللّٰه بن حنظله كه در صدر قيام مردم مدينه عليه يزيد قرار داشت، نقل مى كند كه به مردم گفت:

واللّٰه ما خرجنا على يزيد حتّى خفنا أن نرمى بالحجارة من السّماء، أن كان رجلاً ينكح أمّهات الأولاد والبنات والأخوات ويشرب الخمر ويدع الصّلاة!(1)

ص: 46

به خدا قسم، ما عليه يزيد خروج نكرديم مگر پس از آنكه ترسيديم از آسمان سنگ عذاب بر ما ببارد. يزيد مردى است كه با مادران، دختران و خواهران خود زنا مى كند و شراب مى خورد و نماز را ترك مى نمايد.

همان يزيدى كه با نفى نزول وحى بر پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله، نبوت پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله را منكر شد و نبوت را [العياذ باللّٰه] وسيله اى براى دستيابى به حكومت دانست. آنجا كه گفت:

لعبت هاشم بالملك فلا *** خبر جاء ولا وحي نزل(1)

بنى هاشم (منظور پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله است) با ملك و حكومت بازى كرد وگرنه از آسمان نه خبرى آمد و نه وحيى نازل شد.

حال به چه توجيهى و بر اساس كدام برهان علمى مى توان يزيد را در زمرۀ پيشوايان دوازده گانه اى دانست كه به تعبير قاضى عياض، آنان خلفايى هستند كه در زمان قدرت اسلام و عزّت خلافت، حكومت مى كردند!

بر اساس كدام مبانى مى توان كسى را جانشين پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دانست كه فرزند او را در كربلا به شهادت رساند و با مردم مدينه در واقعه حرّه، آنچه كه نبايد مى كرد، انجام داد؟

اما اين بى انصافى ها به يزيد ختم نمى شود؛ بلكه همين گونه جنايات را مى توان در ديگر نامبردگان در اين ليست مشاهده نمود و البته هريك به مقتضاىِ توان خويش در هدم اسلام كوشيدند و در اين مسير از هيچ امرى دريغ نداشته اند.

يكى از اينان وليد بن يزيد بن عبدالملك است. ابن جوزى دربارۀ وى

ص: 47

مى نويسد:

وقد روى أبوعبيدة المرزباني، قال: حدّثنا أحمد بن كامل، قال: كان الوليد بن يزيد زنديقاً، وأنّه فتح المصحف يوماً فرأى فيه «وَ اِسْتَفْتَحُوا وَ خٰابَ كُلُّ جَبّٰارٍ عَنِيدٍ» (1)، فألقاه ورماه بالسهام، وقال:

تهدّدني بجبار عنيد *** فها أنا ذاك جبار عنيد

إذا ما جئت ربّك يوم حشر *** فقل يا ربّ حرقني الوليد(2)

ابوعبيده مرزبانى به نقل از احمد بن كامل نقل مى كند كه گفت: روزى وليد قرآن را باز نمود و اين آيه آمد: «وَ اِسْتَفْتَحُوا وَ خٰابَ كُلُّ جَبّٰارٍ عَنِيدٍ» ، قرآن مجيد را در جايى نصب نمود و آن را تيرباران نمود و سرود:

آيا تو هر جبّار لجوج را مى ترسانى ؟ بدانكه آن جبّار لجوج من هستم. آنگاه كه روز قيامت پيش پروردگارت آمدى، بگو خدايا، وليد مرا سوزاند!

سيوطى در حالات وليد مى نويسد:

وكان فاسقاً شريباً للخمر، منتهكاً حرمات اللّٰه، أراد الحج ليشرب فوق ظهر الكعبة، فمقته الناس لفسقه، وخرجوا عليه… ولمّا قتل وقطع رأسه وجيء به يزيد الناقص نصبه على رمح، فنظر إليه أخوه سليمان بن يزيد، فقال : بعداً له أشهد أنّه كان شروباً للخمر ماجناً فاسقاً، ولقد راودني على نفسي؛(3)

او فاسق و دايم الخمر بود. حرمتهاى خدا را از بين برد. خواست حج برود تا شراب را

ص: 48

بر بام كعبه بنوشد! كه مردم بر وى شوريدند و او را به قتل رساندند، و چون سر بريده وليد را پيش برادرش سليمان آوردند، گفت: خدايش لعنت كند، او شارب خمر، فاسق و لا ابالى بود، حتى مى خواست با من لواط كند!

آيا با اين وجود مى توان گفت در زمان او، خلافت عزيز و اسلام قوى بوده است ؟! به راستى كه برشمردن نام يزيد و وليد در زمرۀ خلفاى دوازده گانه اى كه وجود آنان باعث قوام دين و عزت مسلمين خواهد گشت، به شوخى و مزاح بيشتر شبيه است تا جدى!

اشكال بر ابن منادى را نيز مى توان در امور ذيل خلاصه نمود كه:

اگر مقصود پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دوازده نفرى است كه پس از مهدى موعود خواهند آمد، آيا اين احتمال با كلمۀ «بعدى» همنوا خواهد بود؟

وانگهى به كتاب دانيال چقدر مى شود اعتماد نمود؟ و آيا به واقع كتابى از دانيال نبى بر جاى مانده است تا بتوان بر اساس آن حكم كرد و يا ادعاى ابن منادى در اين باره ادعايى بيش نيست ؟!

و اينكه چرا پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله اين امر به اين مهمى را معماگونه پرداخته و تصريح به زمان حضور اينان به دوران پس از امام مهدى عليه السلام نفرموده است ؟

و در آخر چرا در ميان اهل سنّت، تنها ابن منادى اين گزارش را از كتاب دانيال نقل نموده و فقط او چنين تحليلى را در اين باره مطرح كرده است ؟ و از سوى ديگر، چرا اهل سنّت خلفاى دوازده گانه را به پيش از دوران امام مهدى عليه السلام تطبيق داده اند؟!

نظر بيهقى نيز يكى از انظار آنان در تعيين مصداق خلفاى دوازده گانه بود كه ابن كثير با وجود تعصبش، به بيهقى خرده گرفته و لازمۀ سخن وى را خارج شدن نام دو امام همام، اميرالمؤمنين و امام حسن عليهما السلام از خلفاى دوازده گانه دانسته است.

ص: 49

با رجوع به شرح نووى بر صحيح مسلم، ابن حجر در فتح البارى و ابن كثير در تاريخش، درمى يابيم كه برخى به هنگام تفسير اين حديث و تعيين مصاديق آن، به نام اميرالمؤمنين عليه السلام و امام حسن عليه السلام هيچ اشاره اى نكرده و نام اين دو بزرگوار را در زمرۀ امامان و خلفاى دوازده گانه محسوب نكرده اند و در مقابل، معاويه، يزيد و امثال وى را در شمار خلفاى دوازده گانه ياد كرده اند! اين در حالى است كه بر اساس نقل اهل سنّت، پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرموده اند كه خلافت تا سى سال است و پس از آن خلافت تبديل به پادشاهى شده و حكمرانان، پادشاهان خواهند شد نه خلفاء. بر پايۀ اين سخنِ پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله، حاكمان بنى اميه در زمرۀ خلفاى رسول اللّٰه قرار نمى گيرند؛ چراكه به يقين خلافت با پادشاهى دو مقولۀ متفاوت و مختلف است.

به هر روى تعيينِ مصداق اين حديث شريف آنان را به پريشان گويى دچار كرده است به طورى كه ابن العربى مالكى در شرح ترمذى، پس از نقل انظار گوناگون در اين باره، مى نويسد:

لم أعلم للحديث معنى؛(1)

براى حديث معنايى سراغ ندارم.

ابن حجر نيز در فتح البارى، به نقل از ابن بطال و او نيز به نقل از مهلب، به همين مطلب تصريح كرده، مى نويسد:

لم ألق أحداً في هذا الحديث بشيء معيّن؛(2)

كسى را كه بتواند معناى صحيح مشخّصى براى اين حديث بگويد نيافتم.

ص: 50

ابن جوزى نيز در همين باره مى نويسد:

قد أطلت البحث عن معنى هذا الحديث وتطلّبت مظانّه وسألت عنه، فلم أقع على المقصود؛(1)

بحث دربارۀ معناى اين حديث طولانى شد و از هرجا كه گمان دسترسى به معنا مى رفت، معناى آن حديث را مطالبه و سؤال نمودم و سرانجام به مراد و معناى آن دست نيافتم!

از ديگر كسانى كه در اين باره اظهار نظر كرده، ابن تيميّه است. موضع وى در دشمنى با اهل بيت عليهم السلام براى خوانندۀ اين سطور معلوم است و عناد وى با شيعه و عقايد ايشان نيز اظهر من الشمس است. وى در دشمنى ديگر با حقايق و عقيدۀ مسلم اماميه، به نفى دلالت اين حديث بر امامت امامان دوازده گانه شيعه پرداخته، مى نويسد:

ومن ظنّ أنّ هؤلاء الاثني عشر هم الذين تعتقد الرافضة إمامتهم فهو في غاية الجهل؛ فإنّ هؤلاء ليس فيهم من كان له سيفٌ إلّاعليُّ بن أبي طالبٍ ، ومع هذا فلم يتمكّن في خلافته من غزو الكفّار، ولا فتح مدينة، ولا قتل كافراً، بل كان المسلمون قد اشتغل بعضهم بقتال بعضٍ ، حتّى طمع فيهم الكفّار بالشّرق والشّام من المشركين وأهل الكتاب، حتّى يقال إنّهم أخذوا بعض بلاد المسلمين، وإنّ بعض الكفّار كان يحمل إليه كلامٌ حتّى يكفّ عن المسلمين، فأيُّ عزٍّ للإسلام في هذا، والسيف يعمل في المسلمين، وعدُّوهم قد طمع فيهم ونال منهم ؟! وأمّا سائر الأئمّة غير عليٍّ ، فلم يكن لأحدٍ منهم

ص: 51

سيفٌ … وهم – على زعمهم – شيعة الإثني عشر، وهم في غاية الذُّلّ !(1)

هركس گمان كند آن دوازده نفرى كه پيامبر وعده آمدنشان را داده همين دوازده نفرى هستند كه شيعيان ادّعاى امامت آن ها را مى كنند، او در نهايت جهل و نادانى است؛ زيرا هيچ كدام از آن ها دست به شمشير نبردند مگر على بن ابى طالب، او هم نتوانست در زمان خلافتش با كفار نبرد كند. حتى يك شهر هم فتح نكرد و يك كافر را هم نكشت؛ بلكه مسلمانان شروع به كشتن يكديگر كردند تا آنجا كه كفار، مشركان و اهل كتاب در شرق ممالك اسلامى و نيز در شام به آنان طمع نمودند؛ به گونه اى كه گفته شده آن ها برخى از شهرهاى مسلمانان را تصاحب كردند. اين چه عزتى است كه در زمان خلافت او نصيب اسلام شد؟!… بنابراين، اسلام نزد شيعيان، همان خوارى آن هاست و ما در ميان هواپرستانى ذليل تر از رافضى ها نداريم!

به هر روى، عدم ارائه تفسيرى صحيح و يكسان از حديث خلفاى دوازده گانه، نشانگر حيرت عالمان اهل سنّت در بيان مصداق اين خلفاست. حيرتى خود ساخته كه در پس آن دورى عامدانه و يا جاهلانه از تفسير حقيقى اين حديث رخ داده است. اينان يا مى دانند و مقصر در پوشاندن حقايقند و يا جاهلند و قاصر در فهم حقيقت؛ چراكه پيامبر حكيم صلّى اللّٰه عليه وآله بدون ارائه تفسيرى دقيق و روشن و بدون نصب قرائنى روشنگر، به بيان تعدادى خليفه نمى پردازد كه مصداق آن روشن نبوده و امت را دچار حيرتى كور فرو برد؛ همان طور كه غير اماميه چنين شده اند. به هر روى مصداق اين دوازده خليفه از معضلاتى است كه اهل سنّت و غير اماميه بدان دچار شده اند و راه مفرّى براى آن ندارند.

ص: 52

إنّ اللّٰه عزّ وجلّ اصطفىٰ من ولد إبراهيم إسماعيل، واصطفىٰ من بني إسماعيل كنانة، واصطفىٰ من بني كنانة قريشاً، واصطفىٰ من قريش بني هاشم، واصطفاني من بني هاشم؛(1)

همانا خداوند عزّ وجلّ مرا از اسماعيل فرزند ابراهيم، از فرزندان اسماعيل بنى كنانه، از بنى كنانه قريش، از قريش بنى هاشم و از بنى هاشم مرا برگزيد.

از ديگر ناقلان اين حديث، يكى از صاحبان صحيحين؛ يعنى مسلم است. وى روايت را اينگونه نقل كرده است:

حدثنا محمد بن مهران الرازي ومحمد بن عبدالرحمن بن سهم جميعاً، عن الوليد، قال ابن مهران: حدثنا الوليد بن مسلم، حدثنا الأوزاعي، عن أبي عمار شداد أنّه سمع واثلة بن الأسقع يقول: سمعت رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم يقول: «إنّ اللّٰه اصطفىٰ كنانة من ولد إسماعيل، واصطفى قريشاً من كنانة، واصطفىٰ من قريش بني هاشم، واصطفاني من بني هاشم»؛(2)

محمد بن مهران رازى به سند خود از واثله بن اسقع نقل مى كند كه شنيدم پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «همانا خداوند كنانه را از فرزندان اسماعيل، قريش را از بنى كنانه، بنى هاشم را از قريش و من را از بنى هاشم برگزيد».

از ديگر صاحبان صحاح سته، ترمذى است كه به نقل اين روايت مبادرت كرده است. وى اين روايت را در باب «ما جاء في فضل النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم» نقل كرده كه دربارۀ آن بيشتر سخن خواهيم گفت. وى مى نويسد :

ص: 54

حدّثنا خلّاد بن أسلم البغدادي، أخبرنا محمد بن مصعب، أخبرنا الأوزاعي، عن أبي عمار، عن واثلة بن الأسقع قال: قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم: «إنّ اللّٰه اصطفىٰ من ولد إبراهيم إسماعيل، واصطفىٰ من ولد إسماعيل بني كنانة، واصطفىٰ من بني كنانة قريشا، واصطفىٰ من قريش بني هاشم، واصطفاني من بني هاشم»؛

خلاد بن اسلم بغدادى به سند خود و به نقل از واثله مى نويسد كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «همانا خداوند عزّ وجلّ مرا از اسماعيل فرزند ابراهيم، از فرزندان اسماعيل بنى كنانه، از بنى كنانه قريش، از قريش بنى هاشم و از بنى هاشم مرا برگزيد».

ترمذى در پايان روايت مى نويسد:

هذا حديث حسن صحيح؛(1)

اين حديثى حسن و صحيح است.

ابن ابى شيبه، ابن حبان و ديگران(2) نيز به نقل اين روايت پرداخته اند كه به همين موارد اكتفا مى كنيم.

داده و از همين روى، ايشان را بر ديگران برترى بخشيده است و همان گونه كه ترمذى اين روايت را در باب «ما جاء في فضل النبي صلّى اللّٰه عليه وآله وسلّم» نقل كرده است؛ همين نشانگر برترى آبايى و نسلى پيامبر خدا بر ديگران است.

به يقين در اين نسل ويژگى هايى است كه خداى حكيم بر آن عالم است و همين مى تواند علت گزينش اين نسل به عنوان پيشوايان مردم محسوب شود. به هر روى آنچه در اين مجال مورد توجه است، توجه خداوند به بنى هاشم در ميان قريش است كه خود هم نشانگر توجه خاص به نسل حضرت هاشم عليه السلام است و هم نشانگر برترى اين نسل بر ديگر گروههاى قريش و همين برترى موجب شده است برخى از عالمان اهل سنّت همچون ترمذى، آن را نشانۀ برترى پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله بر ديگران بداند.

اين حقيقت كه امامان دوازده گانه اماميه همگى از بنى هاشمند امرى مسلّم است و هيچ اختلافى در آن راه ندارد و به هنگام برترى و افضليت، اميرالمؤمنين و ديگر امامان عليهم السلام كه از نسل حضرت هاشمند، بر خلفاى نخستين و خلفاى عصر امامان عليهم السلام برترند و بايد به تعيّن آنان رأى داد و آنان را مصاديق صحيح خلفاء و پيشوايان دوازده گانه متفق بين الفريقين دانست.

برخى روايات اهل سنّت و اعتراف عالمان آنان مبنى بر اينكه امامان دوازده گانه از نسل حضرت هاشمند مى تواند در همين راستا تعريف شود كه در ادامه، به برخى از اين روايات و اعترافات عالمان اهل سنّت در اين باره مى پردازيم.

شيخ سليمان بلخى قندوزى در ينابيع المودّة، در ميان كسانى است كه به نقل اين حديث مبادرت كرده است. وى مى نويسد:

ص: 56

عن عبدالملك بن عمير، عن جابر بن سمرة رضي اللّٰه عنه، قال: كنت مع أبي عند رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله وسلّم فسمعته يقول: «بعدي إثنا عشر خليفة، ثمّ أخفى صوته، فقلت لأبي: ما الذي [قال في] أخفى صوته ؟ قال: قال: «كلّهم من بني هاشم». وعن سمّاك بن حرب مثله؛(1)

از عبدالملك بن عمير، از جابر بن سمره رضى اللّٰه عنه نقل شده است كه گفت: به همراه پردم نزد پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله بودم. شنيدم كه فرمود: «پس از من دوازده خليفه خواهد بود»؛ آنگاه آهسته سخن گفت. به پدرم گفتم: آنگاه كه سخن را آهسته فرمود، چه كسانى را منظور فرمود؟ پدرم گفت كه پيامبر فرمود: «تمامى آنان از بنى هاشمند».

وى در جايى ديگر، همين روايت را از سيد على همدانى نقل كرده، مى نويسد:

وفي المودة العاشرة من كتاب مودة القربى للسيد علي الهمداني (قدس اللّٰه سره وأفاض علينا بركاته وفتوحه): عن عبدالملك بن عمير عن جابر بن سمرة….(2)

وى در باب هفتاد و هفت كه به همين حديث اختصاص داده، مى نويسد:

قال بعض المحقّقين: إنّ الأحاديث الدالّة على كون الخلفاء بعده صلّى اللّٰه عليه وسلّم إثنا عشر قد اشتهرت من طرق كثيرة، فبشرح الزمان وتعريف الكون والمكان، علم أنّ مراد رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم من حديثه هذا الأئمّة الإثنا عشر من أهل بيته وعترته، إذ لا يمكن أن يحمل هذا

ص: 57

الحديث على الخلفاء بعده من أصحابه، لقلّتهم عن اثني عشر، ولا يمكن أن يحمله على الملوك الأموية لزيادتهم على اثني عشر، ولظلمهم الفاحش إلا عمر بن عبدالعزيز، ولكونهم غير بني هاشم، لأنّ النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم قال: «كلّهم من بني هاشم». في رواية عبدالملك عن جابر.

وإخفاء صوته صلّى اللّٰه عليه وسلّم في هذا القول يرجح هذه الرواية، لأنّهم لا يحسنون خلافة بني هاشم، ولا يمكن أن يحمله على الملوك العباسية لزيادتهم على العدد المذكور، ولقلّة رعايتهم الآية «قُلْ لاٰ أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبىٰ » وحديث الكساء، فلا بدّ من أن يحمل هذا الحديث على الأئمة الاثني عشر من أهل بيته وعترته صلّى اللّٰه عليه وسلّم؛ لأنهم كانوا أعلم أهل زمانهم وأجلهم وأورعهم وأتقاهم، وأعلاهم نسباً، وأفضلهم حسباً، وأكرمهم عند اللّٰه، وكان علومهم عن آبائهم متصلاً بجدّهم صلّى اللّٰه عليه وآله وبالوراثة واللّدنية، كذا عرفهم أهل العلم والتحقيق وأهل الكشف والتوفيق. ويؤيّد هذا المعنى؛ – أي أنّ مراد النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم الأئمة الإثنا عشر من أهل بيته ويشهده ويرجحه – حديث الثقلين، والأحاديث المتكثرة المذكورة في هذا الكتاب وغيرها؛(1)

برخى از محققان گفته اند: احاديثى كه جانشينان پس از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله را دوازده نفر دانسته اند، از راههاى بسيارى مشهور شده اند و معلوم است كه مراد پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله از امامان دوازده گانه، اهل بيت او هستند؛ چراكه امكان ندارد اين حديث را بر خلفاى پس از ايشان كه تعدادشان كمتر از دوازده نفر است حمل نمود.

ص: 58

همچنين ممكن نيست بر حاكمان بنى اميه حمل شود؛ چراكه آن ها بيش از دوازده نفرند و به جز عمر بن عبدالعزيز، ظلم آنان بسيار بوده است. وانگهى، آنان غير بنى هاشمند و اين در حالى است كه پيامبر خدا در حديثى كه عبدالملك بن عمير آن را از جابر نقل كرده است، فرمود: «آن دوازده نفر از بنى هاشمند» و مخفى نمودن صداى پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله با همهمه صحابه، موجب ترجيح اين روايت است؛ زيرا كه آنان خلافت بنى هاشم را خوش نداشتند.

همچنين حمل آن بر حاكمان عباسى صحيح نمى نمايد؛ چراكه اولاً تعداد آنان از تعداد مذكور در اين گونه روايات بيشتر است، و ثانياً به دليل كم توجهى آنان به آيۀ مودّت كه خداوند به پيامبر خود خطاب فرمود: «اى پيامبر، بگو از شما هيچ پاداشى بر رسالتم نمى خواهم مگر دوست داشتن نزديكانم» و نيز حديث كساء، بايد حديث اثناعشر بر دوازده پيشوايى كه از اهل بيت و عترت پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله است حمل گردد؛ زيرا آنان داناترين، برترين و باتقواترين افراد زمان خود بوده اند و از نظر نسب عالى ترين، و از نظر حسب نيز برترين و گرامى ترين نزد خدا بوده اند. همانانى كه علومشان از پدرانشان با اتصال به جدشان و از مسير وراثت و الاهى بوده است.

اهل علم و تحقيق و اهل كشف و توفيق آنان را همين گونه مى شناخته اند. آنچه اين معنا را تأييد نموده و شاهد بر اين معناست كه مراد پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله از امامان دروازده گانه اهل بيت ايشان بوده، حديث «ثقلين» و همچنين احاديث بسيار ديگرى است كه در همين كتاب و كتابهاى ديگر مطرح شده است.

قندوزى با اين سخنان خود، هيچ نكتۀ ناگفته اى در اين باره باقى نگذارده است و حقّ را در طى سطورى چند به دست داده است.

ص: 59

اما نكتۀ قابل توجّه در سخن قندوزى كه وى به آن توجه داشته است، آهسته سخن گفتن پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله، به هنگام محدود كردن نسل خلفاى دوازده گانه است كه در آن پيامبر خدا به هاشمى بودن اين دوازده نفر تصريح كرده اند.

البته اينكه گفته است پيامبر خدا آهسته به هاشمى بودن دوازده خليفه تصريح فرموده با خصوصياتى كه در روايات است متناسب نمى باشد، بر اساس منابع موجود و معتبر، مى توان دريافت كه برخى از قريشيان كه خلافت بنى هاشم را بر نمى تافته اند، هر زمان كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دربارۀ خلافت پس از خود لب به سخن مى گشوده اند، عده اى با انجام رفتارهاى مختلف، مانع از شنيده شدن سخن پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله مى شده اند كه در برخى از اين روايات چنين عباراتى مشاهده مى شود كه همگى دال بر همين نظريه است كه اين عبارات را مى توان در موارد ذيل خلاصه نمود:

«ثمّ تكلّم بكلمة لم أفهمها، وضجّ الناس»،(1) «فقال كلمة صمّنيها الناس»،(2) «وتكلّم بكلمة لم أسمعها»،(3) «فجعل الناس يقومون ويقعدون»،(4) «ثمّ تكلّم بكلمةٍ خفيت عليّ »(5)و «فكبر الناس وضجّوا».(6)

خلاصه اينكه صداى حضرت آهسته نشده، بلكه برخى با فضاسازى و سروصدا نزد پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله، در اين صدد برمى آيند تا مانع از شنيدن فرمايش پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله شوند به طورى كه موجب شد جابر و ديگران از شنيدن ادامۀ سخنان آن

ص: 60

حضرت محروم مانند.

به همين روى در برخى روايات، راوى مى گويد كه انتهاى سخن را به جهت شلوغ كردن نفهميدم و به گمانم پيامبر فرمود: «كلّهم من قريش»! اگر منظور پيامبر از اين دوازده خليفه قريش است كه نياز به هوچى گرى و شلوغ كردن ندارد؛ چراكه آنانى كه دور پيامبر را گرفته اند نوعاً از قريشند و چون ذى نفعند، بايد زمينه را براى اتمام سخن پيامبر فراهم كرده و همه را با قدرتى كه دارند ساكت نمايند؛ ولى سخنى خلاف ميل آنان از سوى پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله مطرح شده است كه آنان با شلوغ كردن و برهم زدن مجلس، از ادامۀ سخن پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله جلوگيرى كردند، به طورى كه موجب اعتراض برخى از حاضران شد! به مانند همان كار و سخنِ شنيعى كه به هنگام رحلت پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله از سوى برخى از قريش سر زد تا دست خطى از سوى پيامبر خدا نگاشته نشده و تكليف امت پس از وى روشن نگردد.

به هر روى، بر اساس شواهد موجود كه به برخى از آن ها اشاره شد، پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله به خلفاى دوازده گانه اى كه از بنى هاشمند تصريح كرده و راه را براى سوء استفاده ديگران بستند؛ ولى چون نتوانستند از صدور سخن پيامبر خدا دربارۀ بنى هاشم ممانعت كنند، از انتشار آن به نحو صحيح جلوگيرى كرده و قسمتى از حديث را كه «كلّهم من بنى هاشم» بود را تبديل به «قريش» نمودند تا برگى ديگر از خيانت آنان به سنت و سخن پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله را به منصۀ ظهور برسانند.

شواهدى ديگر

شواهد به دست رسيده زير مى تواند ما را به شناخت مصاديق خلفاء نزديك؛ بلكه در امامان مورد ادعاى شيعه متعين كند.

ص: 61

نخستين شاهد بر اين معنا روايتى است كه حموينى در كتاب فرائد السمطين به نقل آن مبادرت كرده است.

وى به نقل از عبداللّٰه بن عباس مى نويسد:

قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله: «إنّ خلفائي واوصيائي وحجج اللّٰه على الخلق بعدي الإثنا عشر، اوّلهم أخي وآخرهم ولدي»، قيل: يا رسول اللّٰه، ومن أخوك ؟ قال: «عليّ بن أبى طالب»، قيل: ومن ولدك ؟ قال: «المهديّ الّذي يملأ الارض قسطاً وعدلاً كما ملئت جوراً وظلماً»؛(1)

پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «خلفا و اوصياى من و حجتهاى خدا بر خلق پس از من دوازده نفرند، نخستين آنان برادر من و آخرشان پسر من است». عرض شد : اى پيامبر خدا، برادر شما كيست ؟ فرمود: «على بن ابى طالب». عرض شد: فرزند شما كيست ؟ فرمود: «مهدى و او همان كسى است كه زمين را پر از عدل و داد مى كند، آنگونه كه از ظلم و جور پر شده باشد».

بر اساس اين روايت، پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله، مصداق «اثنا عشر» را بيان فرموده است كه منظور، امامان دوازده گانۀ اميرالمؤمنين و فرزندان ايشان عليهم السلام هستند.

روايتى كه على بن شهاب همدانى شافعى در كتاب مودّة القربى به دست داده است، در زمرۀ همين شواهد است. وى به سند خود و به نقل از عبداللّٰه بن عباس نقل مى كند كه گفت:

قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله: أنا سيّد المرسلين وعليّ سيّد الوصيّين، وإنّ أوصيائي

ص: 62

بعدي: إثنا عشر: أوّلهم عليّ ، وآخرهم القائم المهدي؛(1)

پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: من سرور پيامبرانم و على بن ابى طالب سرور اوصياست و اوصياى پس از من دوازده نفرند كه نخستين آنان على بن ابى طالب و آخرشان مهدى قائم است.

همين روايت را شيخ الاسلام حموينى شافعى در فرائد السمطين(2) نقل كرده است.

از ديگر شواهد، سخن صلاح الدين صفدى در اين باره است. وى كه در ميان عالمان بزرگ اهل سنّت جاى مى گيرد، در كتاب شرح دائره مى نويسد:

إنّ المهديّ الموعود هو الإمام الثّاني عشر من الأئمّة، اوّلهم سيّدنا عليّ ، وآخرهم المهديّ رضي اللّٰه عنهم ونفعنا بهم؛(3)

مهدى موعود امام دوازدهم از ائمه اثنى عشر مى باشد كه نخستين آنان آقاى ما على، و آخرشان مهدى – رضى اللّٰه عنهم – است.

از اين عبارات به دست مى آيد كه اين حديث از منظر شيخ صلاح الدين صفدى مسلّم بوده است؛ به طورى كه با ارسال مسلّم گفته است نخستين دوازده امام، اميرالمؤمنين عليه السلام و آخر آنان مهدى عليه السلام است.

قندوزى با نقل شاهدى ديگر در ينابيع المودّه مى نويسد:

قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله: الأئمة بعدي إثنا عشر، أوّلهم أنت يا عليّ ، وآخرهم القائم الذي يفتح اللّٰه عزّ وجلّ على يديه مشارق الأرض ومغاربها؛(4)

ص: 63

پيامبر اكرم فرمود: امامان پس از من دوازده نفرند: اى على، نخستينشان تو هستى و آخرين آنان قائم آل محمّد است و او همان كسى است كه خدا به دست او شرق و غرب زمين را فتح كرده و زير پرچم اسلام در مى آورد.

قندوزى همچنين در ينابيع المودّه، به نقل حديث معراج مبادرت كرده است كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود:

فقلت يا ربّ ، ومن اوليائي ؟ فنوديت يا محمّد، أوصياؤك المكتوبون على سرادق عرشي. فنظرت فرأيت اثني عشر نوراً، وفي كلّ نور سطراً أخضر عليه اسم وصيّ من أوصيائي، أوّلهم عليّ ، وآخرهم القائم المهديّ ؛(1)

عرضه داشتم: خدايا، اوصياى من كدامند؟ ندا آمد: اى محمّد، اوصياى تو همانانى هستند كه در سراپردۀ عرش من نوشته شده اند. نگاه كردم، دوازده نور ديدم و در هر نور در سطرى سبز، نام يكى از اوصياى من نوشته شده بود كه نخستين آنان على و آخرشان قائم مهدى بود.

رواياتى ديگر نيز از سوى برخى همچون قندوزى نقل شده كه به همين مقدار اكتفا مى كنيم.

از ديگر روايات، روايتى است كه از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل شده است.

در نهج البلاغه آمده است كه آن حضرت عليه السلام فرمود:

إنّ الأئمّة من قريش، غرسوا في هذا البطن من هاشم، لا تصلح على سواهم ولا تصلح الولاة من غيرهم؛(2)

ص: 64

پيشوايان از قريش درخت وجودشان در سرزمين وجود اين تيره از بنى هاشم كاشته شده و اين مقام درخور صلاحيت ديگران نيست و ديگران شايستگى اين مقام را ندارند.

ابن ابى الحديد در شرح اين فرمايش، به اشكالى كه شايد مطرح شود اشاره مى كند. وى مى نويسد:

فإن قلت: إنّك شرحت هذا الكتاب على قواعد المعتزلة وأصولهم، فما قولك في هذا الكلام، وهو تصريح بأنّ الإمامة لا تصلح من قريش إلا في بني هاشم خاصة، وليس ذلك بمذهب للمعتزلة لا متقدّميهم ولا متأخّريهم؛

اگر بگويى: همانا تو اين كتاب را بر پايۀ قواعد و اصول معتزله نگاشته اى؛ از اين رو نظرت دربارۀ اين سخن امام چيست كه به صراحت مى فرمايد: «امامت از ميان قريش فقط در خصوص بنى هاشم تحقق مى يابد» و اين در حالى است كه با اصول متقدمان و متأخران معتزله سازگار نيست ؟

وى به شرط صحت انتساب اين سخن به اميرالمؤمنين عليه السلام، اشكال را پذيرفته و تسلم كرده است. ابن ابى الحديد مى نويسد:

قلت: هذا الموضع مشكل ولي فيه نظر، وإن صحّ أنّ علياً عليه السلام قاله قلت كما قال؛ لأنّه ثبت عندي أنّ النبي صلّى اللّٰه عليه وآله قال: «إنّه مع الحقّ وأنّ الحقّ يدور معه حيثما دار»؛(1)

گويم: اين موضوع مشكلى است و خود نيز در آن تأمل دارم. اگر صحت انتساب اين سخن به على عليه السلام صحيح باشد، من نيز همين را مى گويم و به آن معترفم؛ همان طور كه نزد من ثابت است كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «على با حق

ص: 65

است و به هر سو رو كند، حق با او و همراه او مى گردد».

مؤيد اين فرمايش اميرالمؤمنين عليه السلام و اعتراف ابن ابى الحديد، رواياتى است كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله را برگزيده از ميان بنى هاشم و بنى هاشم را برگزيده از ميان قريش قرار داده است كه در مباحث پيشين به اين گونه احاديث پرداختيم.

نتيجه اينكه هاشمى بودن شايستگى امامت و خلافت را به همراه مى آورد و همينان برگزيده دوازده گانه الاهى اند.

أبيه إسم أبيه، فيملأ الأرض عدلاً وقسطاً كما ملئت جوراً وظلماً؛(1)

اين لفظ مسلم [نيشابورى در صحيح] است و معناى آن نيز بشارت دهنده به اين است كه اين دوازده خليفۀ صالح، حق را به پا داشته و در ميان مردم به عدالت رفتار مى كنند… و به ظاهر [امام] مهدى در ميان دوازده جانشين جاى دارد؛ همان مهدى كه به آمدنش بشارت داده شده است و در روايات نام او نام پيامبر و نام پدرش نام پدر پيامبر خداست. او زمين را از عدل و داد پر مى سازد؛ همان گونه كه از ظلم و جور پر شده است.

در ادامه، تعصب كور موجب گشته است كه به شبهه اى اشاره كند كه اين مهدى آن مهدى موعود شيعيان نيست! و ما در آينده دربارۀ منشأ اين شبهه سخن خواهيم گفت.

و انديشمندان قائل شده اند كه مهدى يكى از پيشوايان دوازده گانه است.

وى در كتاب تاريخ الخلفاء خود نيز به همين حقيقت اعتراف كرده و امام مهدى عليه السلام را يكى از خلفاى دوازده گانه دانسته است كه از اهل بيت پيامبر بوده و در آخرالزمان خواهد آمد. وى مى نويسد:

وعلى هذا فقد وجد من الإثني عشر خليفة: الخلفاء الأربعة، والحسن ومعاوية وابن الزبير وعمر بن عبدالعزيز، ويحتمل أن يضمّ إليهم المهتدي من العباسيين، لأنّه فيهم كعمر بن عبدالعزيز، وكذلك الطاهر لما أوتيه من العدل، وبقي الإثنان المنتظران، أحدهما المهدي، لأنّه من أهل بيت محمد صلّى اللّٰه عليه وآله وسلّم؛(1)

بنابراين، خلفاى دوازده گانه را مى توان در اينان جست: خلفاى چهارگانه، امام حسن، معاويه، عبداللّٰه بن زبير، عمر بن عبدالعزيز و احتمال دارد كه مهتدى عباسى نيز در ميان اينان جاى گيرد؛ چراكه او در ميان عباسيان به مانند عمر بن عبدالعزيز بود و همچنين طاهر كه رفتار عادلانه از او به ما رسيده است. دو نفر ديگر از اين دوازده نفر منتظرند كه يكى از اينان مهدى از اهل بيت محمد صلّى اللّٰه عليه وآله است.

قال الزين العراقي: وليس المراد بالإثنى عشر خليفة على الولاء، بل المراد من اجتمعت عليهم الكلمة من قريش، وكانوا أهل عدل، والظاهر أنّ آخرهم المهدى، فإنّه يملك جميع الأرض؛(1)

زين الدين عراقى مى گويد: مراد از خلفاى دوازده گانه كه پشت سر هم و متصل قرار گيرند، نيست؛ بلكه مراد كسانى هستند كه سخن بر اينكه آنان از قريشند اجتماع دارند و اينان اهل عدلند و به ظاهر آخر آنان مهدى است. پس همانا وى تمامى زمين را مالك خواهد شد.

پاك و پاك نهاد بوده كه برخى خليفه و برخى ديگر شايستگى خلافت را دارا بودند كه اين ها به ترتيب پدر و فرزند بودند و اينگونه ده تن شدند كه آنان عبارتند از : حسن بن على بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على [سلام اللّٰه عليهم اجعين] و براى هيچ يك از خانه هاى عرب و عجم چنين اتفاقى [كنايه از شرافت و بزرگى] نيفتاده است.

ص: 70

7. معاذ بن جبل،

8. ابوهريره و

9. معاويه بن ابى سفيان.

اين حديث با عبارت هاى مختلفى آمده است كه معناى تمامى آن ها به يك حقيقت باز مى گردد كه به برخى از اين عبارات اشاره كرده و به يكايك آن ها مى پردازيم:

«من مات ولم يعرف إمام زمانه، مات ميتة جاهلية»،

«من مات وليس في عنقه بيعة مات ميتة جاهلية»،

«من مات بغير إمام، مات ميتة جاهلية»؛

«من مات وليس عليه طاعة إمام، مات ميتة جاهلية»،

«من خرج من الطّاعة وفارق الجماعة فمات، مات ميتة جاهلية»،

«من مات وليس عليه إمام جماعة، فإنّ موتته موتة جاهلية»،

«من فارق الجماعة شبراً فمات فميتته جاهلية» و

«من مات ولم يعرف إمام زمانه، فليمت إن شاء يهودياً وإن شاء نصرانياً».

آلبانى كه در زمرۀ عالمان جرح و تعديل معاصر اهل سنّت است، به اعتبار اين روايت حكم كرده و مى نويسد:

اسناده حسن؛(1)

سند روايت، حسن است.

متون روايات شيعه همسانى دارد و از جهت دلالت نيز بسيار قابل توجه است. در اين روايت آمده است:

من مات ولم يعرف امام زمانه، مات ميتة جاهلية؛

هركس بميرد درحالى كه امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهليت مرده است.

بر اساس گزارش محيى الدين حنفى در جواهر مضيئه(1) و ملّا على قارى در ملحقات همين كتاب،(2) اين حديث با همين عبارات در كتاب صحيح مسلم آمده بود كه هم اكنون موجود نيست!

شهادت دو نفر از عالمان بزرگ اهل سنّت به روايت اين حديث در صحيح مسلم، نشانگر وجود آن در اين كتاب است كه مورد تحريف گرديده و حذف شده است.

نكتۀ شايان ذكر اين است كه برخى همچون ابن تيميّه، ذهبى و پيروان آنان اين روايت را با همين متن در زمرۀ اكاذيب شيعه دانسته و آن را دروغ پنداشته اند!

ابن تيميّه در همين باره مى نويسد:

يقال له أولاً: من روى هذا الحديث بهذا اللفظ، وأين إسناده ؟ وكيف يجوز أن يحتجّ بنقل عن النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم من غير بيان الطريق الذي به يثبت أنّ النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم قاله، وهذا لو كان مجهول الحال عند أهل العلم بالحديث فكيف وهذا الحديث بهذا اللفظ لا يعرف، إنّما الحديث المعروف مثل ما روى مسلم في صحيحه عن نافع قال: جاء عبداللّٰه بن عمر

ص: 75

إلى عبداللّٰه بن مطيع حين كان من أمر الحرّة ما كان زمن يزيد بن معاوية، فقال: اطرحوا لأبي عبدالرحمن وسادة، فقال: إنّي لم آتك لأجلس، أتيتك لأحدّثك حديثاً سمعت رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم يقوله، سمعته يقول: «من خلع يداً من طاعة لقي اللّٰه يوم القيامة لا حجّة له، ومن مات وليس في عنقه بيعة مات ميتة جاهلية»؛(1)

ابتدا به او [علّامه حلّى] گفته مى شود، از كسى كه اين حديث را با اين لفظ نقل كرده است بايد پرسيد كه اسنادش كجاست و چگونه جايز است به حديثى با استناد به پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وسلّم احتجاج نمود، درحالى كه طريقى كه بتوان آن را به پيامبر خدا استناد نمود وجود ندارد؟

و حال آنكه اين حديث نزد اهل علم به حديث مجهول است و با اين لفظ شناخته شده نيست. همانا حديث شناخته شده به مانند حديثى است كه مسلم از صحيح خود از نافع نقل كرده است كه گفت: آنگاه كه واقعۀ حر و آنچه كه در زمان يزيد رخ داد، عبداللّٰه بن عمر به نزد عبداللّٰه بن مطيع آمد و گفت: براى ابوعبدالرحمان بالشى بگذاريد [تا تكيه كند].

من نيامده ام تا بنشينم؛ بلكه آمده ام تا براى تو حديثى از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وسلّم نقل كنم كه شنيدم مى فرمود: «كسى كه دست از طاعت حاكمى بردارد، روز قيامت خداوند را ملاقات خواهد نمود، درحالى كه بدون حجت است. و كسى كه بدون اينكه بيعتى بر گردن وى باشد از دنيا رود، به مرگ جاهليت از دنيا رفته است».

ص: 76

ذهبى(1) به همان اشكال ابن تيميّه بسنده كرده و از اساس در وجود چنين روايتى ترديد مى كنند.

اين تكذيب ابن تيميّه و دنباله روى ذهبى و برخى ديگر از او در صورتى است كه علاوه بر گزارش دو نفر از بزرگان اهل سنّت مبنى بر نقل اين روايت از سوى مسلم، اين حديث با همين متن از سوى تفتازانى در شرح مقاصد و شرح عقائد نسفيه نيز به دست داده شده است.(2)

به هر روى بر اساس گزارش دو عالم بزرگ اهل سنّت، مى توان به اعتبار روايت فوق حكم نمود. وانگهى اگر چنين متنى در صحيح مسلم وجود نداشته باشد، هم اكنون عبارتى ديگر وجود دارد كه متعصبانى همچون ابن تيميّه و ذهبى نيز به آن معترفند كه استدلال به آن نيز براى ما مغتنم است.

نقل حديث در صحيح ابن حبان نيز مى تواند در زمرۀ جهات اعتبارى روايت قرار گيرد. ابن حبان روايت را با اين عبارت آورده است:

من مات وليس له امام مات ميتة جاهلية؛(3)

هركس بميرد و امامى نداشته باشد، به مرگ جاهلى مرده است.

عاصم بن عبيداللّٰه، عن عبداللّٰه بن عامر بن ربيعة، عن أبيه عن النبي، قال : «من مات وليس عليه طاعة، مات ميتة جاهلية»؛(1)

يحيى بن حكيم به سند خود از ربيعة نقل مى كند كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «هركس بميرد و طاعت امامى بر گردن وى نباشد، به مرگ جاهليت مرده است».

صلّى اللّٰه عليه وآله قال:… وقال: «من مات وليس عليه إمام جماعة، فإنّ موتته موتة جاهلية»؛(1)

ابوعبداللّٰه محمد بن عبداللّٰه صفار به سند خود از عبداللّٰه بن عمر نقل مى كند كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «هركس بميرد درحالى كه امام جماعتى براى او نباشد، به مرگ جاهليت مرده است».

معتقديم كه امام مهدى، صاحب عصر و زمان در شهر سامرّا متولد شده و وراثت نبوّت، وصايت و امامت به آن حضرت رسيده است. حكمت الاهى، حفظ و ادامۀ سلسلۀ امامت تا روز قيامت را اقتضا مى كند. عدد امامان پس از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله محصور و مشخص است كه دوازده نفرند؛ از اين رو از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله به سند معتبر در صحيح بخارى و مسلم روايت شده است كه «خلفاى پس از من دوازده نفرند و همۀ آنان از بنى هاشم اند».

بغوى نيز در شرح السنه به نقل اين حديث پرداخته و بر صحت اين حديث ادعاى اتفاق كرده است. وى پس از نقل حديث «من رأى من أميره شيئًا يكرهه، فليصبر، فإنّه ليس أحدٌ يفارق الجماع شبرًا، فيموت، إلا مات ميتةً جاهليّةً » مى نويسد:

هذا حديثٌ متّفقٌ على صحّته؛(1)

اين حديث بر صحت آن اجماع و اتفاق شكل گرفته است.

در اين ميان برخى از عالمان اهل سنّت همچون تفتازانى، روايت مورد نظر را از مسلماتى دانسته اند كه از سوى پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله صادر شده است.(2)

با توجه به مباحث پيش گفته، بر اساس نظر ابن تيميّه، ابن حزم و ابن حجر هيتمى، اين حديث در زمرۀ اخبار متواتر نيز جاى مى گيرد؛ چراكه اين روايت از سوى 9 نفر از صحابه نقل شده است و اينان نقل 4 و يا 8 نفر از سوى صحابه را نشانه تواتر دانسته اند.

طحاوى نيز صدور روايت از سوى پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله را صحيح دانسته، مى نويسد :

ص: 80

وأيضاً صحّ صلّى اللّٰه عليه وآله أنّه قال: «من مات وليس في عنقه بيعة مات ميتة جاهلية»؛(1)

همچنين صحيح است كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «من مات وليس في عنقه بيعة مات ميتة جاهلية».

ابوبكر خلّال نيز در كتاب سنه خود مى نويسد:

وأخبرني محمد بن أبي هارون أنّ إسحاق حدّثهم أنّ أباعبداللّٰه سئل عن حديث النبي «من مات وليس له إمام مات ميتة جاهلية». أخرجه أحمد في مسنده ما معناه ؟ قال أبوعبداللّٰه: تدري ما الإمام ؟ الإمام الذي يجمع المسلمون عليه، كلّهم يقول هذا إمام. فهذا معناه. إسناد هذا التفسير للحديث صحيح؛(2)

محمد بن هارون به من خبر داد كه اسحاق براى آنان نقل كرد كه از ابوعبداللّٰه [احمد بن حنبل]، از حديث پيامبر خدا كه «من مات وليس له إمام مات ميتة جاهلية» سؤال شد. احمد بن حنبل در پاسخ گفت: مى دانيد امام كيست ؟ امام كسى است كه مسلمانان بر پذيرش او جمع شده و به اتّفاق بگويند اين امام است. اين است معناى امام. سند تفسير اين حديث صحيح است.

ضياء مقدسى نيز پس از نقل حديث «من مات وليست عليه طاعةٌ مات ميتةً جاهليّةً » مى نويسد:

إسناده حسن؛(3)

ص: 81

اسناد اين روايت حسن است.

ابونعيم اصفهانى نيز در حليه الاولياء، آن را حديثى صحيح و ثابت دانسته است.

وى مى نويسد:

حدثنا عبداللّٰه بن جعفر، ثنا يونس بن حبيب، ثنا أبوداود الطيالسي، ثنا خارجة بن مصعب، عن زيد بن أسلم، عن ابن عمر رضي اللّٰه تعالى عنه، قال : سمعت رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم يقول: «من مات بغير إمام فقد مات ميتة جاهلية، ومن نزع يده من طاعة جاء يوم القيامة لا حجّة له». هذا حديث صحيح ثابت، أخرجه مسلم بن الحجاج في صحيحه عن عمرو بن علي، عن ابن مهدي، عن هشام بن سعد، عن زيد، ورواه عن زيد من التابعين والأعلام: الزهري، وسعيد بن أبي هلال، وابن عجلان، وعبدالرحمن بن عبداللّٰه بن دينار، وداود بن قيس الفراء، وحفص بن ميسرة، ويحيى بن العلاء؛(1)

عبداللّٰه بن جعفر به سند خود از عبداللّٰه بن عمر نقل مى كند كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله مى فرمود: «من مات بغير إمام فقد مات ميتة جاهلية، ومن نزع يده من طاعة جاء يوم القيامة لا حجّة له». اين حديثى صحيح و ثابت است. مسلم بن حجاج در صحيح خود از عمرو بن على، از ابن مهدى، از هشام بن سعد، از زيد روايت كرده است. همچنين اين روايت را تابعان و پيشوايان حديث همچون زهرى، سعيد بن ابى هلال، ابن عجلان، عبدالرحمان بن عبداللّٰه بن دينار، داوود بن قيس فراء، حفص بن ميسره و يحيى بن علاء به طريقى ديگر از زيد روايت كرده اند.

ص: 82

با توجه به اين گفته ها، اين حديث شريف از اعتبار برخوردار بوده و مى تواند در فرايند استدلال قرار گيرد.

البته شايد اين سخن پيش كشيده شود كه متون مختلفى از سوى عالمان اهل سنّت مورد پذيرش قرار گرفته و به يك حديث با متنى متحد تعلق ندارد؛ بلكه با الفاظى متفاوت است.

در پاسخ بايد گفت در كنار الفاظ مشتركى كه اين گونه روايات دارند، به تواترى معنوى در اين باره دست يافته و با اين بيان، حجيت اين گونه روايات به اثبات مى رسد.

از سويى ديگر – همان طور كه در مباحث و مجلدات پيشين اين مجموعه به تفصيل توضيح داده شد – نقل بخارى و مسلم براى اعتباربخشى اين گونه روايات كافى است و مسلم نيز به نقل روايتى دست زده كه در راستاى استدلال ما قرار مى گيرد.

علاوه بر آن، عرض شد كه عبارت «من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميته جاهليه» نيز بر اساس اعتراف برخى از عالمان اهل سنّت، از متون درونى صحيح مسلم بوده كه هم اكنون در اين كتاب موجود نيست. به هر روى نمى توان از جهت اعتبارى و آنهم با مضامين مختلف، در اعتبار اين حديث ترديدى روا داشت.

با امام آن زمان بيعت نمود و آن كس كه بدون بيعت و معرفت آن امام از دنيا برود، مرگ او مرگ جاهليت است.

آنچه در فهم اين روايت مهم مى نمايد، معناى «مرگ جاهلى» است؛ از اين رو بايد ديد كه مقصود پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله از اين عبارت چيست ؟

با رجوع به منابع شيعى در مى يابيم كه مفسران حقيقى سخنان و سنت پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله كه اهل بيت عصمت و طهارتند، به تفسير و تبيين اين فرمايش مبادرت كرده اند كه در ادامه به برخى از اين روايات اشاره مى كنيم.

مرحوم كلينى رحمه اللّٰه در كتاب كافى و به سند صحيح مى نويسد كه حارث بن مغيره به امام صادق عليه السلام عرضه داشت:

قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله: «من مات لا يعرف إمامه مات ميتة جاهلية»؟

آيا پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «آن كس كه بميرد و امامش را نشناسد به مرگ جاهليت مرده است»؟

امام عليه السلام پاسخ مثبت دادند. وى در ادامه عرضه داشت:

جاهلية جهلاء أو جاهلية لا يعرف إمامه ؟

[مقصود از جاهليت] جاهليت نادانى است يا جاهليت به معناى عدم شناخت امام

حضرت در پاسخ فرمود:

جاهلية كفر ونفاق وضلال؛(1)

مراد جاهليت به معناى كفر، نفاق و گمراهى است.

روشن است كه بر اساس همين روايت كه فريقين در صدور آن از پيامبر خدا

ص: 84

صلّى اللّٰه عليه وآله اتفاق نظر دارند، مى توان حكم كرد كه امامت اصلى از اصول دين اسلام است؛ چراكه عدم شناخت امام زمان عليه السلام و مرگ بدون شناخت، امر شخص را منتهى به مرگى خواهد نمود كه كفر، نفاق و گمراهى براى وى در بر دارد كه خود گوياى اين است كه مسلمان از دنيا نرفته است.

سوى ديگرِ استفاده كنندگان از اين روايت اهل سنّتند. متكلمان سنّى اين حديث را دليل بر وجوب گزينش امام از سوى مردم دانسته اند. تفتازانى در شرح مقاصد مى نويسد:

قوله تعالى: «أَطِيعُوا اَللّٰهَ وَ أَطِيعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِي اَلْأَمْرِ مِنْكُمْ » (1) وقوله صلّى اللّٰه عليه وآله: «من مات ولم يعرف إمام زمانه مات ميتة جاهلية»، فإنّ وجوب الطاعة والمعرفة يقتضي وجوب الحصول؛(2)

آيۀ «از خدا اطاعت كنيد و نيز از رسول او و صاحبان امر از خودتان فرمان بريد» و حديث پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله: «هركس بميرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلى مرده است»؛ همانا وجوب طاعت و معرفت امام و وجوب حصول آن را اقتضا مى كند.

وى در شرح عقايد نسفيه نيز مى نويسد:

إنّه يجب على الخلق سمعاً لقوله صلّى اللّٰه عليه وآله: «من مات من أهل القبلة ولم يعرف إمام زمانه مات ميتة جاهلية»؛(3)

ص: 85

[گزينش امام] بر مردم واجب است به دليل حديث پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله كه فرمود: «هركس بميرد درحالى كه امام زمانش را نمى شناسد، به مرگ جاهلى مرده است».

بغوى در شرح السنه مى نويسد:

قال الإمام: إذا مات الإمام فاستخلف بعده رجلاً صالحاً للإمامة، فله الولاية، ولا تحلّ منازعته فيها، ولو مات الإمام ولم يستخلف أحدًا، فيجب على أهل الحلّ والعقد أن يجتمعوا على بيعة رجلٍ يقوم بأمور المسلمين.

روي عن عبداللّٰه بن عمر، قال: سمعت رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم، يقول : «من نزع يداً من طاعةٍ ، لقي اللّٰه يوم القيامة لا حجّة له، ومن مات وليس في عنقه بيعةٌ مات ميتةً جاهليّةً »؛(1)

بغوى مى گويد: آنگاه كه امامى بميرد، پس از وى مردى كه صلاحيت امامت دارد را به جاى وى مى نشيند و زان پس ولايت خواهد داشت و جايز نيست مناقشه با او در اين ولايت. حال اگر امام بميرد و پس از خود كسى را جايگزين نكند، بر اهل حل و عقد واجب است كه بر بيعت مردى كه بر سامان دادن به امور مسلمين قيام كند، اجماع نمايند. از عبداللّٰه بن عمر روايت شده است كه گفت: از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وسلّم شنيدم كه فرمود: «هر آن كس كه از طاعت حاكم دست كشد، روز قيامت در حالى خداوند را ملاقات خواهد كرد كه هيچ حجتى ندارد، و هر آن كس كه بميرد؛ ولى بر گردن وى بيعتى نباشد، به مرگ جاهليت مرده است».

قرطبى نيز در همين راستا و بر پايۀ همين روايت اظهار نظر كرده است. وى در كتاب مفهم مى نويسد:

ص: 86

هي واجبة على كلّ مسلم لقوله: «من مات وليس في عنقه بيعة مات…»…

وهذا أحسن ما قيل في المبايعة. ثم هي واجبة على كلّ مسلم لقوله: «من مات وليس في عنقه بيعة مات ميتة جاهلية»، غير أنّه من كان من أهل الحلّ والعقد والشهرة، فبيعته بالقول والمباشرة باليد، إن كان حاضراً، أو بالقول والإشهاد عليه، إن كان غائباً، ويكفي من لا يؤبه له ولا يعرف أن يعتقد دخوله تحت طاعة الإمام، ويسمع ويطيع له في السرّ والجهر، ولا يعتقد خلافاً لذلك، فإن أضمره فمات مات ميتة جاهلية؛ لأنه لم يجعل في عنقه بيعة؛(1)

بيعت نمودن بر هر مسلمان به دليل اين فرمايش پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله كه «من مات وليس في عنقه بيعة مات ميتة جاهلية» واجب است. اين روايت بهترين حديثى است كه در مبايعه مطرح شده است. همچنين بيعت بر هر مسلمانى به دليل اين فرمايش پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله كه «من مات وليس…» واجب است؛ الّا اينكه هر آن كس كه از اهل حل و عقد و شهرت باشد، پس بيعت وى با گفته و مباشرتاً با دست واقع خواهد شد.

البته اين در صورتى است كه حاضر باشد؛ اما اگر حاضر نباشد، بيعت او با قول و شهادت بر آن محقّق مى شود. و كافى است كسى كه به امام اهميت نمى دهد و معتقد نمى شود كه تحت اطاعت امام داخل بوده و به سخن او گوش كرده و مطيع او در خلوت و جلوت باشد و اينكه خلاف اين را معتقد نباشد، اگر اين عقايد را كتمان كند و بميرد، به مرگ جاهليت مرده است؛ چراكه بيعت امام را بر گردن نگرفته است.

ولى اللّٰه دهلوى نيز با استناد به اين روايت، انتخاب خليفه از سوى مردم را لازم

ص: 87

و واجب كفايى دانسته است. وى مى نويسد:

واجب بالكفايه است بر مسلمين الى يوم القيامه نصب خليفه مستجمع شروط به چند وجه:

يكى آنكه صحابه رضوان اللّٰه عليهم بنصب خليفه وتعيين او پيش از دفن آن حضرت متوجه شدند پس اگر از شرع وجوب نصب خليفه ادراك نمى كردند برين امر خطير مقدّم نمى ساختند واين وجه اثبات دليل شرعى از آن حضرت صلى اللّٰه وعليه وسلّم مى نمايد بر وجه اجمال.

دوم آنكه در حديث وارد شده: «من مات وليس في عنقه بيعهٌ مات ميتهً جاهليّهً » يعنى هر كه بميرد حال آنكه نيست در گردن او بيعت خليفه، مرده است بمرگ جاهليت و اين نص شرع است تفصيلاً.(1)

ذهلى شيبانىّ و ديگران(2) نيز با الفاظى مختلف، همين معنا را از حديث شريف به دست داده اند.

اين برخى از انظار عالمان اهل سنّت، به ويژه اهل حديث و اشاعره در دلالت حديث بر لزوم نصب امام از سوى مردم بود.

البته استدلال به حديث «من مات و لم يعرف إمام زمانه…» در اثبات نصب خليفه به دست مردم، هم از سوى اشاعره و هم اماميه مورد مناقشه قرار گرفته است. تفتازانى پس از نقل اين مدعا، ابتدا به ردّ استدلال به اين روايت بر مدعا پرداخته و پس از آن، با پاسخى از اين اشكال، استدلال را ناتمام دانسته و آن را دچار اشكال مى داند. وى در ادامه مى نويسد :

ص: 88

الخلافة بعدي ثلاثون سنة، ثمّ يصير ملكاً عضوضاً؛(1)

خلافت پس از من سى سال است و پس از آن، به سلطنت گزنده تبديل مى گردد.

در هر حال، حديث من مات به روشنى اثبات مى كند كه بر هر مكلفى واجب است تا در هر زمانى، بيعت با امامى را در ذمّۀ خويش داشته باشد؛ از اين رو روايت يادشده، اصل اطاعت از امام و اصالت امام را اثبات مى كند.

و حجاج بن يوسف بيعت كرد! معاويه در زمان حيات خود براى يزيد بيعت مى گرفت.

وى كسانى را كه حاضر به بيعت با يزيد نبودند، از بين برد و عده اى را هم براى واداشتن به بيعت با يزيد تطميع كرد.(1)

به عنوان مثال او امام حسن مجتبى عليه السلام، سعد بن ابى وقاص(2)و عبدالرحمان بن خالد بن وليد(3) را مسموم كرد. اهالى شام پس از معاويه خواستار حكومت عبدالرحمان بن خالد بودند؛ از اين رو چنانچه او مى ماند، با يزيد به معارضه مى پرداخت.

عبدالرحمان بن ابى بكر را نيز به قتل تهديد كرد و چيزى از آن تهديد نگذشته بود كه عبدالرحمان مرد؛(4) چراكه عبدالرحمان نيز دربارۀ جانشينى يزيد مخالفت مى نمود.

ابن اعثم مى نويسد: مروان بن حكم در خطبه اى گفت: معاويه فرزندش يزيد را جانشين خود قرار داده و خير امّت در اين است. وى در ادامه مى نويسد:

فقام عبدالرحمن بن أبي بكر، فقال: كذبت واللّٰه يا مروان! وكذب معاوية، ما الخير أردتما لأمّة محمّد، ولكنّكم تريدون أن تجعلوها هرقليّة، كلّما مات هرقل قام هرقل؛(5)

عبدالرحمان بن ابى بكر برخاست و گفت: سوگند به خدا اى مروان! دروغ گفتى، و معاويه نيز دروغ گفت. شما خيرخواه امّت محمّد نيستيد. شما مى خواهيد خلافت را

ص: 90

سلطنتى كنيد، به طورى كه هر شاهى كه بميرد، پس از او شاه ديگرى بيايد!

در نتيجه وجود افراد سرشناسى كه حاضر به بيعت با يزيد نبودند مشكلاتى را براى يزيد به بار مى آورد؛ به همين روى معاويه ابتدا آن ها را تطميع مى كرد و در صورتى كه اين كار هم ثمربخش نمى شد، دست به ترور آن ها مى زد. عبداللّٰه بن عمر يكى از اشخاص بود كه از معاويه حق السكوت گرفت و با يزيد بيعت كرد.

ابن حجر عسقلانى در فتح البارى مى نويسد:

إنّ معاوية أراد ابن عمر على أن يبايع ليزيد، فأبىٰ وقال: لا أُبايع لأميرين، فأرسل إليه معاوية بمأة ألف درهم، فأخذها فدسّ إليه رجلاً، فقال له : ما يمنعك أن تبايع ؟ فقال إنّ ذاك لذلك؛ يعنى عطاء ذلك المال لأجل وقوع المبايعة، إنّ ديني عندي إذاً لرخيص، فلمّا مات معاوية، كتب ابن عمر إلى يزيد ببيعته؛(1)

معاويه مى خواست كه فرزند عمر با يزيد بيعت كند، پس او ابا كرد و گفت: با دو امير بيعت نمى كنم. معاويه صد هزار درهم براى او فرستاد. او گرفت و آنگاه معاويه مردى را براى جاسوسى فرستاد و به او گفت: چه چيز تو را از بيعت كردن منع مى نمود؟ پس [ابن عمر در پاسخ] گفت: همانا عدم بيعت براى آن بود؛ يعنى رسيدن به اين مال در مقابل بيعت كردن است. همانا دين من در نزد من ارزان است. آنگاه كه معاويه مرد، عبداللّٰه بن عمر براى بيعت با يزيد [نامه اى] نوشت.

بخارى مى نويسد:

لمّا خلع أهل المدينة يزيد بن معاوية، جمع ابن عمر حشمه وولده فقال :

ص: 91

إني سمعت النبي صلّى اللّٰه عليه وآله يقول: «ينصب لكلّ غادر لواء يوم القيامة»، وإنّا قد بايعنا هذا الرجل على بيع اللّٰه ورسوله، وإنّي لا أعلم غدراً أعظم من أن يبايع رجل على بيع اللّٰه ورسوله، ثم ينصب له القتال، وإنّي لا أعلم أحداً منكم خلعه ولا بايع في هذا الأمر إلّاكانت الفيصل بيني وبينه؛(1)

وقتى مردم مدينه يزيد بن معاويه را خلع كردند. ابن عمر خادمان و فرزندانش را جمع كرد و گفت: من از پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله شنيدم كه مى گفت: براى هر خيانت كننده اى در قيامت پرچمى است و ما با اين مرد (يعنى يزيد) بر بيعت خدا و رسولش بيعت كرده ايم و من خيانتى بالاتر از اين نمى شناسم كه كسى بر اساس بيعت خدا و رسولش با مردى بيعت كند و آنگاه با او بجنگد و اگر من بدانم كه احدى از شما يزيد را خلع و در اين امر با ديگرى بيعت كرده، اين موضوع موجب جدايى و فاصلۀ بين من و او خواهد بود.

ذهبى نيز مى گويد:

لمّا خلع أهل المدينة يزيد، جمع ابن عمر بنيه وأهله ثمّ تشهّد وقال: أمّا بعد، فإنّا قد بايعنا هذا الرجل على بيع اللّٰه ورسوله،… فلا يخلعنّ أحد منكم يزيد؛(2)

وقتى اهل مدينه يزيد را خلع كردند، عبداللّٰه بن عمر به فرزندان و خانواده خود گفت : ما با اين مرد بر اساس بيعت خدا و رسولش بيعت كرديم،… پس احدى از شما يزيد را خلع نكند!

ص: 92

عبداللّٰه بن عمر مدعى است كه بر اساس بيعت خدا و رسول با يزيد بيعت كرده است! امّا چنان كه گذشت، ابن حجر عسقلانى تصريح مى كند كه عبداللّٰه بن عمر براى بيعت با يزيد از معاويه صد هزار درهم گرفته است! جالب اينكه برخى از سنّيان اين قول ابن عمر را مبناى اعتقادات خويش قرار داده اند و معتقدند بيعت عبداللّٰه بن عمر با يزيد بن معاويه، به حكومت وى شرعيت بخشيده است. قسطلانى در كتاب ارشاد السارى مى نويسد:

فيه وجوب طاعة الإمام الذي انعقدت له البيعة، والمنع من الخروج عليه ولو جار، وأنّه لا ينخلع بالفسق؛(1)

اين كار دليلى بر وجوب طاعت و عدم خروج بر امام كه بر او بيعت گرفته شده است، و اگر خليفه ستم كند، به واسطۀ فسق خلع نمى شود.

ابن العربى مالكى نيز در كتاب العواصم من القواصم(2) مى نويسد:

فهذه الأخبار الصّحاح كلّها تعطيك أنّ ابن عمر كان مسلّماً في إمرة يزيد، وأنّه بايع له والتزم ما التزم الناس ودخل فيما دخل فيه المسلمون وحرّم على نفسه ومن إليه بعد ذلك أن يخرج على هذا أو ينقضه… وقد صدق البخاري في روايته قول معاوية على المنبر أنّ ابن عمر قد بايع بإقرار ابن عمر ذلك وتسليمه له وتماديه عليه؛(3)

ص: 93

پس اين اخبار صحيح مى رساند كه ابن عمر در [قبول] امارت يزيد تسليم بوده است و همانا وى با او بيعت كرد و به آنچه مردم ملتزم بودند، ملتزم شد و در آنچه كه مسلمانان وارد شدند، وارد شد و بر خود و بر ديگران خروج و قيام بر [يزيد] را حرام كرد… و راست گفت بخارى در نقل قول معاويه كه بر منبر گفت: «همانا ابن عمر بيعت كرده است»؛ [چراكه] ابن عمر بر اين بيعت اقرار و تسليم او شد و در اين مورد استقامت ورزيد.

چنان كه پيشتر اشاره شد، عبداللّٰه بن عمر علاوه بر يزيد، با عبدالملك مروان و حجاج بن يوسف نيز بيعت كرده است. ابن حجر در فتح البارى مى نويسد:

بايع ليزيد بن معاوية، ثمّ لعبدالملك بن مروان بعد قتل ابن الزبير.(1)

عجيب تر اينكه وقتى حجاج به جنگ عبداللّٰه بن زبير آمد، عبداللّٰه بن عمر پشت سر ابن زبير نماز خواند،(2) و پس از آنكه حجاج عبداللّٰه بن زبير را به دار آويخت، عبداللّٰه بن عمر به بيعت با حجاج شتافت. مورخان نقل مى كنند:

لمّا دخل الحجّاج مكة وصلب ابن الزبير، راح عبداللّٰه بن عمر إليه وقال: مدّ يدك لأبايعك لعبدالملك! قال رسول اللّٰه – صلّى اللّٰه عليه وآله -: «من مات ولم يعرف إمام زمانه مات ميتة جاهلية» فأخرج الحجّاج رجله وقال: خذ رجلي فإنّ يدي مشغولة، فقال ابن عمر أتستهزئ مني ؟ قال الحجّاج : يا أحمق بني عدي، ما بايعت مع علي وتقول اليوم «من مات ولم يعرف

ص: 94

امام زمانه، مات ميتة جاهلية»؛ أو ما كان عليّ إمام زمانك ؟ واللّٰه ما جئت إليّ لقول النبي – صلّى اللّٰه عليه وآله – بل جئت مخافة تلك الشجرة التي صلب عليها ابن الزبير، انتهى؛(1)

وقتى حجاج مكه را فتح كرد و ابن زبير را به دار آويخت، عبداللّٰه بن عمر نزد او آمد و گفت: دستت را به من بده تا براى عبدالملك با تو بيعت كنم؛ چراكه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «من مات ولم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية». حجاج گفت دستم مشغول است؛ پس پايش را دراز كرد و گفت: پايم را به عنوان بيعت بگير.

ابن عمر گفت: آيا مرا مسخره مى كنى ؟ حجاج گفت: اى احمق بنى عدى! مگر على امام زمان تو نبود؟ تو با على بيعت نكردى و امروز مى گويى «من مات ولم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية»؟ به خدا سوگند تو به خاطر فرمودۀ پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله اينجا نيامده اى؛ بلكه ترس از اين درخت كه ابن زبير به آن آويخته شده است، تو را به اينجا كشانيده!

كسى كه در زمان معاويه و در قضيۀ حكميت به عنوان كانديداى خلافت مسلمين مطرح شده بود، سرانجام كارش به جايى رسيد كه به حجاج اقتدا كرده و پشت سر او نماز خواند(2) و به جاىِ دست، با پاى او بيعت كرد! و در آخر پس از گذشت سه ماه از اعدام ابن زبير، او نيز به حيله حجاج به قتل رسيد.(3)

ص: 95

نتيجۀ بررسى اين روايت اين شد كه مسلمانان در هر زمان امام و پيشوايى معصوم در ميانشان وجود دارد كه بايد وى را شناخته و با وى بيعت نموده و اطاعت از وى را سرلوحه خود قرار دهند و اجرايى نكردن اين امور نيز آنان را به جاهليت و مرگ جاهلى سوق مى دهد؛ مرگى كه مرگ كفر و نفاق است.

در اين عصر نيز آن امام عليه السلام موجود است و ايشان همان امام زمان عليه السلام است.

ص: 96

دائرۀ اسلام خارج است. بنابر اين برايند انكار امام مهدى عليه السلام، تكذيب پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله بوده و موجب كفر خواهد شد.

ابوجعفر اسكافى در كتاب فوائد الاخبار، به سند خود از پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله نقل كرده است كه ايشان منكر مهدى را كافر دانسته. اين حكم پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله مى تواند در همين راستا قرار گيرد كه خروج امام زمان عليه السلام در زمرۀ امورى قطعى و حتمى است كه منكر آن در واقع به انكار خدا و رسولش مبادرت كرده است. وى در اين باره آورده است:

قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم: من كذّب بالدجال فقد كفر، ومن كذّب بالمهديّ فقد كفر؛(1)

پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: هر آن كس دجال را دروغ پندارد، به يقين كافر است و هر آن كس مهدى را دروغ پندارد، به يقين كافر است.

ناصرالدين آلبانى كه در ميان حديث شناسان برجستۀ معاصر وهابى جاى دارد، اعتقاد به ظهور امام زمان عليه السلام را امرى لازم دانسته و منكر عقيده مهدويت را همانند منكران نزول حضرت عيسى برشمرده و انكار ظهور امام مهدى عليه السلام را به مثابۀ انكار خداوند دانسته است. وى در كتاب سلسله الأحاديث الصحيحه مى نويسد:

وما مثل هؤلاء إلا كمثل من ينكر عقيدة نزول عيسى عليه السلام في آخر الزمان التي تواتر ذكرها في الأحاديث الصحيحة… وأكاد أقطع أنّ كلّ من

ص: 98

أنكر عقيدة المهدي، ينكرها أيضاً… وما مثل هؤلاء المنكرين جميعاً عندي إلا كما لو أنكر رجل ألوهية اللّٰه عزّ وجلّ ؛(1)

اينان همانند كسانى هستند كه عقيدۀ نزول عيسى عليه السلام در آخرالزمان را كه احاديث صحيح دربارۀ آن به تواتر رسيده است، منكر شوند… و قريب به يقين دارم كه هر آن كس كه عقيدۀ مهدى عليه السلام را منكر شود، آن را نيز منكر مى شود…

مَثَل تمامى منكران خروج مهدى عليه السلام نزد من، همانند كسى است كه اولوهيت خداوند عزّ وجلّ را انكار نمايد!

ضرورى بودن اعتقاد به مهدى عليه السلام را مى توان از سخنان بزرگان عامّه، ذيل احاديث مربوط به اقتداء حضرت عيسى به حضرت مهدى عليه السلام نيز به دست آورد.

در مصادر مهم عامه، به اين مهم اشاره شده كه اينك به برخى از مهمترين نقل هاى آن مى پردازيم.

1. بخارى به سند خود مى نويسد:

حدثنا ابن بكير، حدثنا الليث، عن يونس، عن ابن شهاب، عن نافع مولى أبي قتادة الأنصاري، أنّ أباهريرة رضي اللّٰه عنه قال: قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم: «كيف أنتم إذا نزل ابن مريم فيكم وإمامكم منكم ؟»؛(2)

ابن بكير به سند خود، به نقل از ابوهريره نقل مى كند كه گفت: پيامبر خدا فرمود : «حال شما چگونه است هنگامى كه فرزند مريم در ميان شما باشد و امام شما نيز از شما باشد؟» [يعنى فرزند مريم پيرو امام شما باشد].

ص: 99

2. مسلم نيز در كتاب صحيح خود مى نويسد:

(حدثني) حرملة بن يحيى، أخبرنا ابن وهب، أخبرني يونس، عن ابن شهاب، قال: أخبرني نافع مولى أبى قتادة الأنصاري، أنّ أباهريرة، قال : قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم: «كيف أنتم إذا نزل ابن مريم فيكم وإمامكم منكم»؛(1)

حرملة بن يحيى به سند خود از ابوهريره نقل مى كند كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «حال شما چگونه است هنگامى كه فرزند مريم در ميان شما باشد و امام شما نيز از شما باشد؟».

3. همو در جاى ديگر و به سند خود مى نويسد:

(وحدثني) محمّد بن حاتم، حدثنا يعقوب بن إبراهيم، حدثنا إبن أخي ابن شهاب، عن عمّه، قال: أخبرني نافع مولى أبي قتادة الأنصاري، أنّه سمع أباهريرة يقول: قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم: «كيف أنتم إذا نزل ابن مريم فيكم…»؛(2)

محمّد بن خاتم به سند خود از ابوهريره نقل مى كند كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «چگونه است حال شما هنگامى كه فرزند مريم بر شما فرود آيد…».

4. همو در جاى ديگر مى نويسد:

(وحدثنا) زهير بن حرب، حدثني الوليد بن مسلم، حدثنا ابن أبي ذئب، عن ابن شهاب، عن نافع مولى أبي قتادة، عن أبي هريرة، أنّ رسول اللّٰه

ص: 100

صلّى اللّٰه عليه وسلّم قال: «كيف أنتم إذا نزل فيكم ابن مريم…»؛(1)

زهير بن حرب به سند خود از ابوهريره نقل مى كند كه پيامبر خدا فرمود: «چگونه است حال شما، هنگامى كه فرزند مريم بر شما فرود آيد…».

5. مسلم در جاى ديگر مى نويسد:

حدثنا الوليد بن شجاع وهارون بن عبداللّٰه وحجاج بن الشاعر، قالوا : حدثنا حجّاج وهو ابن محمد، عن ابن جريج، قال: أخبرني أبوالزبير، أنّه سمع جابر بن عبداللّٰه يقول: سمعت النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم يقول: «لا تزال طائفة من أُمّتي يقاتلون على الحقّ ظاهرين إلى يوم القيامة». قال: «فينزل عيسى بن مريم صلّى اللّٰه عليه وسلّم، فيقول أميرهم: «تعال! صلّ لنا»، فيقول لا! إنّ بعضكم على بعض أمراء تكرمة اللّٰه هذه الأمّة»؛(2)

ابوزبير مى گويد از جابر بن عبداللّٰه شنيدم كه گفت: از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله شنيدم كه مى فرمود: «همواره گروهى از امّت من، درحالى كه به حق هستند تا روز قيامت مى جنگند تا اينكه عيسى بن مريم نازل مى شود». پيامبر در ادامه فرمود: «در اين هنگام عيسى بن مريم صلّى اللّٰه عليه وسلّم از آسمان پايين مى آيد و امير آنان به حضرت عيسى مى گويد: «جلو بيا و براى ما نماز بخوان». حضرت عيسى پاسخ مى دهد: نه، همانا برخى از شما بر برخى ديگر امير هستيد كه خداوند اين امت را به آن كرامت بخشيده است».

6. احمد بن حنبل به سند خود، ذيل روايتى طولانى مى نويسد :

ص: 101

حدثنا عبداللّٰه، حدثني أبي، حدثنا محمد بن سابق حدثنا إبراهيم بن طهمان، عن أبي الزبير، عن جابر بن عبداللّٰه أنّه قال: قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم: «… فإذا هم بعيسى بن مريم صلّى اللّٰه عليه وسلّم، فتقام الصلاة فيقال له: تقدم يا روح اللّٰه، فيقول: ليتقدم إمامكم فليصلّ بكم…»؛(1)

جابر بن عبداللّٰه از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله روايت كرده است كه فرمود: «… ناگهان عيسى بن مريم صلّى اللّٰه عليه وسلّم فرود مى آيد، و چون وقت نماز شود از او خواسته مى شود امام جماعت شود، به او گفته مى شود كه جلو بايست اى روح اللّٰه. مى گويد : امام شما امام جماعت است كه براى شما نماز مى گزارد…».

7. مناوى نيز مى نويسد:

فإنّه ينزل عند صلاة الصبح على المنارة البيضاء شرقي دمشق، فيجد الإمام المهدي يريد الصّلاة فيحسّ به فيتأخر ليتقدّم، فيقدّمه عيسى عليه السلام ويصلّي خلفه، فأعظم به فضلاً وشرفاً لهذه الأمّة؛(2)

همانا عيسى هنگام نماز صبح نازل مى شود. امام مهدى عليه السلام از او مى خواهد تا نماز به جا آورد؛ اما عيسى نمى پذيرد و امام مهدى عليه السلام را مقدم مى دارد و به او اقتداء مى كند و اين اقدام عيسى، بزرگترين فضيلت و شرافت براى اين امّت خواهد بود.

8. ابوالحسن آبرى مى نويسد:

قد تواترت الأخبار واستفاضت بكثرة رواتها عن المصطفىٰ صلّى اللّٰه عليه وسلّم – يعني في المهدي – وأنّه من أهل بيته، وأنّه يملك سبع سنين، ويملأ

ص: 102

الأرض عدلاً، وأنّه يخرج عيسى بن مريم فيساعده على قتل الدجّال بباب لد بأرض فلسطين. وأنّه يؤم هذه الأمّة وعيسى – صلوات اللّٰه عليه – يصلّي خلفه، في طول من قصته وأمره؛(1)

اخبارى كه از پيامبر خدا در مورد مهدى وارد شده و آن حضرت را از اهل بيت معرفى نموده، متواتر بوده و به حد استفاضه رسيده است. مهدى زمين را پر از عدل و داد مى كند و عيسى بن مريم نيز براى يارى او مى آيد تا او را در جنگ با دجال در منطقه باب لد در فلسطين همراهى كند. او امام اين امت است و عيسى صلوات اللّٰه عليه پشت سر او نماز مى گذارد و اين امر در طول دوران امامت و امر ايشان اين گونه است.

روايات فوق كه از مهمترين منابع عامه روايت گرديده و اعتراف شده كه متواتر است، اثبات مى كند كه باور به اصل قيام حضرت مهدى عليه السلام، از مسلّمات و قطعيّات دين است تا آنجا كه سيوطى، از كسانى كه منكران اين حقيقت، متعجّب شده و مى نويسد:

هذا من أعجب العجب، فإنّ صلاة عيسى خلف المهدي ثابتة في عدّة أخبار صحيحة، بإخبار رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله، وهو الصّادق المصدّق الذي لا يخلف خبره؛(2)

بسيار جاى تعجب است! همانا اقتداء كردن عيسى به مهدى عليه السلام در نماز، در بسيارى از اخبار صحيحى كه از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله روايت شده، ثابت است و پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله نيز راست گويى است كه صداقتش تأييد شده و امكان

ص: 103

ندارد از واقعه اى خبر دهد كه تخلّف پذير باشد.

با توجّه به مطالب مذكور، سستى و غير علمى بودن ادّعاى سعدالدين تفتازانى آشكار مى شود كه مى نويسد:

فما يقال: إنّ عيسى يقتدي بالمهدي أو بالعكس، شيء لا مستند له، فلا ينبغي أن يعوّل عليه؛(1)

اگر گفته شود عيسى به مهدى اقتدا مى كند يا به عكس، ادعاى بدون دليلى است كه نمى توان به آن اعتماد نمود.

به راستى تفتازانى، روايات بخارى، مسلم و احمد بن حنبل را قابل استناد نمى پندارد؟! علاوه بر محدثان يادشده، بيشتر بزرگان عامه به پيروى از بخارى، مسلم و احمد بن حنبل، روايات مذكور را نقل كرده اند و ما براى رعايت اختصار از نقل تمام روايت هاى اين باب خوددارى ورزيديم؛ اما جاى بسى شگفتى است كه تفتازانى به چنين روايات انبوهى بى اعتناست و آن را قابل استناد نمى داند؟!

ابوحسين ابن منادى (متوفاى 336)،

ابونعيم اصفهانى (متوفاى (430)،

ابوعلاء عطّار همدانى (متوفاى 569)،

عبدالغنى مقدسى (متوفاى 600)،

محيى الدين ابن عربى اندلسى (متوفاى 638)،

سعدالدين محمد بن مؤيد حموى جوينى (متوفاى 650)،

ابوعبداللّٰه محمد بن يوسف گنجى شافعى (متوفاى سال 658)،

يوسف بن يحيى مقدسى (متوفاى 658)،

ابن قيم جوزيه (متوفاى سال 685)،

بدرالدين نابلسى (متوفاى 772)،

ابوالفداء ابن كثير دمشقى (متوفاى 774)،

جلال الدين سيوطى (متوفاى 911)،

شهاب الدين ابن حجر مكى (متوفاى 974)،

على بن حسام الدين متقى هندى (متوفاى 975)،

نورالدين على قارى هروى (متوفاى 1014)،

مرعى بن يوسف مقدسى (متوفاى 1033)،

محمد رسول برزنجى (متوفاى 1103)،

محمد بن اسماعيل صنعانى (متوفاى 1182)،

على بن محمد جمالى مغربى (متوفاى 1248)،

محمد حبيب اللّٰه شنقيطى (متوفاى 1363)،

قاضى محمّد بن على شوكانى (متوفاى 1250)،

ص: 105

شهاب الدين احمد حلوانى (متوفاى 1308) و

احمد بن صدّيق غمارى (متوفاى 1380).

15 – حافظ ابن قيم جوزيه (متوفاى 751)،

16 – ابن كثير (متوفاى 774)،

17 – تفتازانى (متوفاى 793)،

18 – نورالدين هيثمى (متوفاى 807)،

19 – ابن خلدون (م 808)،

20 – شمس الدين جزرى (متوفاى 833)،

21 – بوصيرى (متوفاى 840)،

22 – ابن حجر عسقلانى (متوفاى 852)،

23 – شمس الدين سخاوى (متوفاى 902)،

24 – جلال الدين سيوطى (متوفاى 911)،

25 – عبدالوهاب شعرانى (متوفاى 973)،

26 – ابن حجر هيتمى (متوفاى 974)،

27 – متقى هندى (متوفاى 975)،

28 – شيخ مرعى بن يوسف حنبلى (متوفاى 1033)،

29 – زرقانى مالكى (متوفاى 1122)،

30 – شيخ محمد جسوس (متوفاى 1182)،

31 – ابوالعلاى عراقى (متوفاى 1183)،

32 – سفارينى حنبلى (متوفاى 1188)،

33 – سيد محمد زبيدى (متوفاى 1205)،

34 – شيخ محمد على صبّان (متوفاى 1206)،

35 – محمد امين سويدى (متوفاى 1246)،

ص: 107

36 – شوكانى (متوفاى 1250)،

37 – مؤمن شبلنجى (متوفاى 1291)،

38 – زينى دحلان (متوفاى 1304)،

39 – محمد صديق قنوجى (متوفاى 1307)،

40 – شهاب الدين احمد حلوانى (متوفاى 1308)،

41 – بليسى شافعى (متوفاى قرن چهاردهم)،

42 – ابوالبركات آلوسى (متوفاى 1317)،

43 – ابوالطيب عظيم آبادى (متوفاى 1329)،

44 – كتانى مالكى (متوفاى 1345)،

45 – مباركفورى (متوفاى 1353)،

46 – منصور على ناصف (متوفاى 1371)،

47 – محمد خضر حسين مصرى (متوفاى 1377)،

48 – ابوالفيض غِمارى (متوفاى 1380)،

49 – محمد بن عبدالعزيز مانع (متوفاى 1385)،

50 – شيخ محمد فؤاد عبدالباقى (متوفاى 1388)،

51 – ابوالأعلى مودودى (معاصر)،

52 – ناصرالدين آلبانى (معاصر)،

53 – عبدالمحسن بن حمد عباد (معاصر)،

54 – حمود بن عبداللّٰه تويجرى (معاصر)،

55 – عبدالعزيز بن عبداللّٰه بن باز (معاصر) و عالمانى ديگر.

در ادامه به نقل عبارات برخى از اين عالمان مى پردازيم.

ص: 108

اين حديث از جهت سندى و بر اساس شرط مسلم صحيح است؛ اگر چه به نقل آن مبادرت نكرده اند.

و گاهى نيز عبارت حاكم پس از نقل هشت حديث دربارۀ امام زمان عليه السلام نيز اينچنين است:

هذا حديث صحيح على شرط الشيخين ولم يخرجاه؛(1)

اين حديث بر اساس شرط بخارى و مسلم صحيح است؛ اگر چه به نقل آن مبادرت نكرده اند.

در اين عبارات، حاكم نيشابورى چه مستقلاً و چه بر اساس مبانى مسلم و بخارى، به صحت روايات مهدوى حكم كرده است.

4 – بيهقى نيز در زمرۀ قائلان به صحت احاديث مهدوى است. وى در اين باره مى گويد:

والأحاديث على خروج المهدي أصحّ إسناداً؛(2)

احاديثى كه دال بر خروج مهدى است، از جهت سندى صحيح ترين است.

5 – بغوى نيز كه در شمار عالمان بزرگ اهل سنّت محسوب شده و كتاب مصابيح السنه وى نيز بر اساس احاديث صحيح و حسن نگاشته شده است، برخى از احاديث مهدوى را در فصل صحاح اين كتاب آورده(3) و پنج حديث نيز در فصل حسان خود به دست داده است(4) كه خود حاكى از اعتبار اين روايات نزد وى است.

ص: 110

6 – ابن اثير نيز در ميان عالمانى است كه به اعتبار روايات مهدوى تصريح كرده است. وى در كتاب نهاية، در مادۀ «هدا» مى نويسد:

ومنه الحديث: سنة الخلفاء الراشدين المهديين. المهدي: الذي هداه اللّٰه إلى الحق، وقد استعمل في الأسماء حتى صار كالأسماء الغالبة، وبه سمّي المهدي الذي بشّر به رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله وسلّم، أنّه يجيء في آخر الزمان؛(1)

از آن جمله است حديث «سنة الخلفاء الراشدين المهديين». مهدى كسى است كه خداوند او را به سوى حق و هدايت كرده باشد. اين واژه دربارۀ نام هاى خاص به كار برده شده، به طورى كه غلبه به نامى خاص پيدا كرده است و به همين روى است كه مهدى ناميده شده. همان كسى كه پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله به آمدنش در آخرالزمان بشارت داده است.

وى در اين عبارت، بشارت آمدن ايشان در آخرالزمان را ازسوى پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دانسته و آن را تلقى به قبول كرده است.

وى در همين كتاب، هنگام بررسى برخى لغات، به عباراتى از برخى روايات مى پردازد كه دربارۀ امام زمان عليه السلام صادر شده كه خود نشانگر پذيرش اين روايات از سوى ابن اثير است(2) كه به جهت جلوگيرى از اطالۀ كلام، از ذكر آن خوددارى مى كنيم.

7 – قرطبى پس از نقل روايتى از سنن ابن ماجه دربارۀ امام زمان عليه السلام مى نويسد:

إسناده صحيح.(3)

ص: 111

وى در جايى ديگر و پس از نقل روايتى از سوى حاكم نيشابورى مى نويسد:

الأحاديث عن النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم في التنصيص على خروج المهدي من عترته من ولد فاطمة ثابتة، أصحّ من هذا الحديث، فالحكم لها دونه؛(1)

احاديثى كه از سوى پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله مبنى بر خروج مهدى و اينكه از عترت پيامبر و از فرزندان فاطمه است، ثابت بوده و صحيح تر از اين حديث است؛ از اين رو حكم به اعتبار آن روايات مى كنيم نه اين روايت (لا مهدى الا عيسى).

8 – ابن تيميّه از ديگر معترفان به صحت احاديث مهدوى است. وى در منهاج السنة، پس از نقل رواياتى كه مرحوم علّامه حلّى به آن در باب امام زمان عليه السلام استناد جسته، در امرى غير معمول با علّامه موافقت كرده و اين احاديث را صحيح دانسته است. وى مى نويسد:

إنّ الأحاديث التي يحتجّ بها على خروج المهدي، أحاديث صحيحة؛(2)

احاديثى كه دربارۀ خروج مهدى به آن احتجاج مى شود، صحيح است.

وى در ادامه، به برخى رواياتى كه دربارۀ امام زمان عليه السلام وارد شده پرداخته و آن روايات را نيز صحيح دانسته است.

9 – از ديگر عالمانى كه صحت روايات مهدوى را پذيرفته، شمس الدين ذهبى است. وى ذيل رواياتى كه حاكم نيشابورى در مستدرك خود به اعتبار و صحت آن ها حكم كرده است، يا سكوت اختيار كرده و هيچ نقدى به سند اين روايات وارد نكرده است؛ از اين رو اعتبار روايات مورد تصحيح حاكم را پذيرفته است. وى از سويى

ص: 112

ديگر، در دو حديث تصريح به صحت حديث كرده است كه خود نشانگر تأكيد وى بر اعتبار اين احاديث است.(1)

10 – گنجى شافعى نيز در ميان تصحيح كنندگان احاديث مهدوى است. وى پس از نقل روايتى مهدوى از سوى ترمذى مى نويسد:

هذا حديث صحيح، وعن آخر مثله.(2)

وى دربارۀ حديثى ديگر مى نويسد:

«المهديّ مني أجلى الجبهة»: هذا الحديث ثابت حسن صحيح.(3)

و يا مى نويسد:

«المهديّ حقّ وهو من ولد فاطمة»: هذا حديث حسن صحيح.(4)

11 – ابن قيم جوزيه كه از شاگردان ابن تيميّه محسوب مى شود نيز به اعتبار برخى روايات مهدوى اعتراف كرده است.(5) وى در زمرۀ قائلان به تواتر احاديث مهدوى است كه در مباحث پيش رو به نقل عبارات وى خواهيم پرداخت.

12 – ابن كثير در دو جاى كتاب النهايه فى الفتن والملاحم خود، به نقل دو روايت از سنن ابن ماجه پرداخته است. وى ذيل يكى از اين احاديث مى نويسد :

ص: 113

وهذا إسناد قوي صحيح.(1)

وى ذيل روايت ديگر نيز اظهار نظر كرده، مى نويسد:

وهذا حديث حسن، وقد روي من غير وجه عن النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم؛(2)

اين حديث حسن است و به تحقيق غير از اين طريق، از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله نقل شده است.

13 – تفتازانى نيز دربارۀ خروج امام مهدى عليه السلام در آخرالزمان مى گويد:

وقد وردت في هذا الباب أخبار صحاح؛(3)

در اين باب خبرهاى صحيحى نقل شده است.

14 – نورالدين هيثمى نيز به صحت برخى روايات مهدوى اعتراف كرده است.

وى ذيل برخى رواياتى كه نقل كرده، به صحت روايت و وثاقت راويان آن حكم كرده است. وى ذيل يكى از اين احاديث مى نويسد:

قلت: رواه الترمذي وغيره باختصار كثير، ورواه أحمد بأسانيد، وأبويعلى باختصار كثير. ورجالهما ثقات؛(4)

گويم: اين روايت را ترمذى و ديگران بسيار به اختصار نقل كرده اند. احمد بن حنبل نيز با چند سند و ابويعلى به اختصارى بسيار نقل كرده اند. رجال هر دو ثقه هستند.

و يا ذيل روايتى ديگر مى نويسد:

ص: 114

رواه الطبراني في الأوسط، ورجاله رجال الصحيح؛(1)

اين روايت را طبرانى در معجم الاوسط نقل كرده است و رجال اين روايت در زمرۀ رجال صحيح بخارى است.

وى همچنين مى نويسد:

ورجاله ثقات؛(2)

رجال اين روايت ثقه هستند.

وى ذيل روايت چهارم مى نويسد:

رواه البزّار، ورجاله رجال الصحيح؛(3)

اين روايت را بزار روايت كرده است و رجال آن همان رجال صحيح بخارى اند.

و همچنين در روايتى ديگر مى نويسد:

رواه الطبراني في الأوسط، ورجاله ثقات؛(4)

طبرانى روايت را در معجم الاوسط نقل كرده و رجال آن ثقه و مورد اعتمادند.

17 – ناصرالدين آلبانى نيز در مقاله اى با عنوان «حول المهدي» مى نويسد:

أمّا مسألة المهدي فليعلم أنّ في خروجه أحاديث صحيحة، قسم كبير منها له أسانيد صحيحة؛(5)

ص: 115

اما مسئلۀ مهدى. بايد دانست كه دربارۀ خروج وى روايات بسيارى وجود دارد كه بخش وسيعى از آن ها با اسانيد صحيح اند.

18 – عبدالعزيز بن باز نيز در شمار عالمان برجستۀ وهابى سعودى جاى دارد و از جايگاه والايى ميان عالمان هم طراز خود برخوردار بوده، در تقريظى كه بر اثر استاد «تويجرى» با نام الاحتجاج بالاثر نگاشته است، به صحت احاديث مهدوى اعتراف كرده و سخنى غير از اين را باطل مى داند. وى در اين باره مى نويسد:

فقد اطلعت على ما كتبه صاحب الفضيلة العلّامة الشيخ حمود بن عبداللّٰه التويجري، في الردّ على الشيخ عبداللّٰه بن زيد بن محمود، فيما زعمه من عدم صحّة أحاديث المهدي المنتظر، وإنّها موضوعة بل خرافة لا أصل لها، فألفيته قد أجاد وأفاد، وأوضح أحوال الأحاديث المروية في ذلك عند أهل العلم، وبيَّن صحيحها وحسنها من سقيمها، ونقل من كلام العلماء في ذلك ما يشفي ويكفي، ويدلّ على بطلان ما زعمه الشيخ عبداللّٰه بن محمود.

ولقد تأمّلت ما ورد في هذا الباب من الأحاديث، فاتضح لي صحة كثير منها، كما بيَّن ذلك العلماء الموثوق بعلمهم ودرايتهم؛ كأبي داود، والترمذي، والخطابي، ومحمد بن الحسين الآبري، وشيخ الإسلام ابن تيمية، والعلامة ابن القيم، والشوكاني، وغيرهم؛(1)

از آنچه كه علّامه شيخ حمود بن عبداللّٰه تويجرى در ردّ بر شيخ عبداللّٰه بن زيد بن محمود نگاشته آگاه شدم. نوشته اى از سوى عبداللّٰه بن زيد كه در آن گمان برده است كه احاديث مهدى منتظر صحيح نبوده و جعلى است و حتى آن را مسئله اى

ص: 116

خرافى پنداشته است! در اين رديه استاد، ديدم به خوبى سخن رانده و فايده هاى بسيارى به دست داده است و احوال حديث هاى روايت شده در اين باره نزد عالمان را روشن ساخته و صحيح، و حسن و سقيم آن را بيان كرده است و از گفته هاى عالمان آن چنان گفته است كه كفايت كرده تا دلالت بر بطلان گفته هاى شيخ عبداللّٰه بن زيد بن محمود كند. من در احاديثى كه در اين باب آمده تأمل كردم و برايم روشن گشت كه بسيارى از اين احاديث صحيح اند؛ چنان كه عالمان اسلامى چنين گفته اند و اينان عالمانى هستند كه به دانش و درايت آنان اعتماد و اطمينان وجود دارد، عالمانى همچون ابوداوود، ترمذى، خطابى، محمد بن حسين آبرى، شيخ الاسلام ابن تيميّه، علّامه ابن قيم، شوكانى و غير اينان.

7 – شمس الدين سخاوى (متوفاى 902)،

8 – جلال الدين سيوطى (متوفاى 911)،

9 – ابن حجر هيتمى (متوفاى 974)،

10 – متقى هندى (متوفاى 975)،

11 – محمد رسول برزنجى (متوفاى (1103)،

12 – شيخ محمد بن قاسم بن محمد جسوس (متوفاى (1182)،

13 – ابوالعلاء عراقى فاسى (متوفاى 1183)،

14 – شيخ سفارينى حنبلى (متوفاى 1188)،

15 – شيخ محمد بن على صبان (متوفاى 1206)،

16 – شوكانى (متوفاى 1250)،

17 – مؤمن بن حسن بن مؤمن شبلنجى (متوفاى 1291)،

18 – احمد زينى دحلان (متوفاى 1304)،

19 – سيد محمد صديق حسن قنوجى بخارى (متوفاى 1307) و

20 – ابوعبداللّٰه محمد بن جعفر كتانى مالكى (متوفاى 1345) اشاره كرد كه در ادامه، به تصريح برخى از عالمان اهل سنّت در اين باره مى پردازيم.

عدلاً، وأنّه يخرج عيسى بن مريم فيساعده على قتل الدجّال بباب لد بأرض فلسطين، وإنّه يؤم هذه الأمّة، وعيسى صلوات اللّٰه عليه يصلّي خلفه؛(1)

روايات متواتر و از سوى راويان بسيارى، از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دربارۀ امام مهدى عليه السلام نقل شده است كه مهدى از اهل بيت پيامبر است؛ حكومت وى هفت سال است و زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد. او همان كسى است كه حضرت عيسى به همراه وى خروج كرده و او را در كشتن دجال – در كنار دروازۀ «لد» كه در سرزمين فلسطين است – يارى مى كند. او امام اين امت گشته و عيسى پشت سر او نماز خواهد خواند.

گفته شده مهدى همان عيسى است. اين مدعا صحيح نيست؛ چراكه روايات صحيح و به تواتر نقل شده است كه مهدى عليه السلام از نسل پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله است؛ از اين رو جايز نيست كه آن را بر عيسى حمل كنيم.

كما تقدم؛(1)

از جمله نشانه هاى قيامت، خروج امام مهدى عليه السلام است كه در اين باره رواياتى وارد شده و از جهت مضمونى، اين روايات متواتر است. يكى از بزرگترين علامت هاى قيامت و نخستين آن ها، ظهور امامى است كه به گفتار و كردار او اقتدا مى شود. او خاتم امامان است و هيچ امامى پس از او نخواهد آمد؛ همان گونه كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله خاتم نبوت و رسالت بود و هيچ نبى و رسولى پس از او نخواهد آمد… اما نسب او: به درستى كه او از اهل بيت پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله است؛ زيرا روايات بسيارى و خبرهايى قوى در اين باره وارد شده است كه ثابت مى كند او از فرزندان فاطمه زهرا دختر پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله است. در برخى از روايات آمده كه او از نسل عباس است؛ ولى روايات گروه نخست صحيح تر است…

برخى از حافظان و عيون پيشوايان گفته اند: اينكه امام مهدى از نسل پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله است، به تواتر نقل شده است؛ از اين رو جايز نيست كه ما از آن تجاوز كرده و به ديگر گفته ها توجه كنيم… پس ايمان به خروج مهدى واجب است؛ چنان كه اهل علم بر همين اعتقادند و در زمرۀ اعتقادات اهل سنّت و جماعت به شمار مى رود. همچنين شيعيان نيز بر اين مسئله معتقدند؛ اما گمان كرده اند كه حضرت مهدى همان محمد بن حسن عسكرى عليهما السلام است.

كتاب نظم المتناثر، به سخنان شوكانى در اين باره اشاره كرده و مى نويسد:

للقاضي العلّامة محمّد بن علي الشوكاني اليمني رحمه اللّٰه رسالة سمّاها التوضيح في تواتر ما جاء في المنتظر والدجال والمسيح، قال فيها: والأحاديث الواردة في المهديّ التي أمكن الوقوف عليها منها خمسون حديثاً في الصحيح، والحسن، والضعيف المنجبر، وهي متواترة بلا شكّ ، ولا شبهة؛ بل يصدق وصف التواتر على ما دونها على جميع الإصطلاحات المحرّرة في الأصول، وأمّا الآثار عن الصحابة المصرّحة بالمهديّ ، فهي كثيرة أيضاً لها حكم الرفع، إذ لا مجال للإجتهاد في مثل ذلك؛(1)

علّامه قاضى محمد بن على شوكانى يمنى، رساله اى دارد كه نام آن را التوضيح في تواتر ما جاء في المنتظر والدجال والمسيح گزارده است. وى در اين كتاب مى گويد : از ميان احاديثى كه دربارۀ مهدى عليه السلام كه امكان دسترسى به آن ها وجود دارد، پنجاه روايت است كه از اين ميان، برخى از آن ها صحيح، برخى حسن و تعدادى ديگر خبر ضعيفى است كه ضعف آن ها جبران شده است. بدون هيچ شك و شبهه اى اين روايات متواتر است؛ بلكه گاهى به روايتى كه كمتر از روايات مهدويت بوده – بر اساس تمام مبانى اى كه در علم اصول وجود دارد – متواتر گفته شده است.

اما رواياتى كه از صحابه به دست آمده و در آن به مهدى تصريح شده نيز بسيارند كه به تمامى آن ها حكم مرفوع بار مى شود؛ زيرا اجتهاد در چنين مسئله اى محال است.

و در ادامه، با ادعاى تواتر روايات مهدوى، انكار اين روايات كه به ناحق از سوى ابن خلدون صورت گرفته است را روا نمى داند. وى مى نويسد:

وتتبع ابن خلدون في مقدمته طرق أحاديث خروجه مستوعباً لها على حسب وسعه، فلم تسلم له من علّة؛ لكن ردّوا عليه بأنّ الأحاديث الواردة فيه على اختلاف رواياتها كثيرة جداً، تبلغ حدّ التواتر، وهي عند أحمد، والترمذي، وأبي داود، وابن ماجة، والحاكم، والطبرانى، وأبى يعلىٰ الموصلي، والبزّار، وغيرهم من دواوين الإسلام من السنن، والمعاجم، والمسانيد، وأسندوها إلى جماعة من الصحابة. فإنكارها مع ذلك ممّا لا ينبغي، والأحاديث يشدّ بعضها بعضاً ويتقوّي أمرها بالشواهد والمتابعات، وأحاديث المهديّ بعضها صحيح، وبعضها حسن، وبعضها ضعيف، وأمره مشهور بين الكافة من أهل الإسلام على ممرّ الأعصار، وأنّه لابدّ في آخر الزمان من ظهور رجل من أهل البيت النبوي يؤيّد الدين، ويظهر العدل، ويتبعه المسلمون، ويستولي على الممالك الإسلامية، ويسمى بالمهدي؛(1)

ابن خلدون در مقدمۀ كتابش، طرق روايات خروج امام مهدى عليه السلام را به اندازۀ توان خويش جمع كرده و هيچ روايتى را بدون اشكال نگزارده است؛ ولى اين سخنان وى رد شده به اينكه روايات وارد در اين باره، با وجود اختلاف، بسيار زياد بوده و به حد تواتر مى رسد. اين روايات را احمد، ترمذى، ابوداوود، ابن ماجه، حاكم،

ص: 123

طبرانى، ابويعلى، بزار و ديگران در كتاب هاى سنن، معاجم و مسانيد نقل كرده اند و آن ها را به گروهى از صحابه نسبت داده اند. بنابراين، انكار اين روايات روا نيست و اين احاديث با توجه به شواهد و متابعاتى كه دارد، همديگر را تقويت مى كنند.

برخى از احاديث مهدويت صحيح، برخى حسن و برخى ضعيف اند. مسئله مهدويت در ميان تمام مسلمانان و در تمام دوران ها مشهور است كه به يقين مردى از اهل بيت پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله در آخرالزمان ظهور مى كند، دين را تقويت و عدالت را به منصۀ ظهور مى رساند. مسلمانان او را همراهى كرده و بر تمام ممالك اسلامى حكومت كرده و ايشان «مهدى» ناميده مى شود.

احاديث را متواتر دانسته است. وى مى نويسد:

فأمر المهدي أمر معلوم، والأحاديث فيه مستفيضة، بل متواترة متعاضدة، وقد حكى غير واحد من أهل العلم تواترها، كما حكاه الأستاذ في هذه المحاضرة، وهي متواترة تواتراً معنوياً، لكثرة طرقها واختلاف مخارجها، وصحابتها، ورواتها، وألفاظها، فهي بحقّ تدلّ على أنّ هذا الشخص الموعود به أمره ثابت، وخروجه حق، أمّا المتواتر فكلّه مقبول سواء كان تواتره لفظياً أو معنوياً، فأحاديث المهدي من هذا الباب متواترة تواتراً معنوياً، فتقبل بتواترها من جهة اختلاف ألفاظها، ومعانيها، وكثرة طرقها وتعدّد مخارجها، ونصّ أهل العلم الموثوق بهم على ثبوتها وتواترها.

وقد رأينا أهل العلم أثبتوا أشياء كثيرة بأقلّ من ذلك. والحقّ أنّ جمهور أهل العلم – بل هو اتفاق منهم – على ثبوت أمر المهديّ ، وأنّه حقّ ، وأنّه سيخرج في آخر الزمان. أمّا من شذّ عن أهل العلم في هذا الباب، فلا يلتفت إلى كلامه في ذلك؛(1)

امر مهدى عليه السلام، امرى معلوم است و احاديث در اين باره مستفيض؛ بلكه متواتر بوده و همديگر را تقويت مى كنند. از گروهى از اهل علم تواتر آن حكايت شده است؛ چنانچه استاد در همين مجلس نيز آن را حكايت كرد. تواتر اين روايات به جهت طرق بسيار آن و اختلاف منابع، ناقلان از صحابه و روايان و الفاظ آن تواتر معنوى است؛ از اين رو به درستى دلالت مى كنند كه آمدن شخص موعود قطعى و خروج او حق است… اما تمامى روايات متواتر پذيرفته شده است؛ چه تواتر لفظى باشد و چه

ص: 125

معنوى، و چون احاديث مهدى از همين باب بوده و تواتر معنوى دارند؛ به همين روى با توجه به تواتر آن ها و اختلاف در الفاظ و معانى و كثرت طرق و منابع آن پذيرفته مى شوند. اهل علم كه به سخن آنان اعتماد مى شود، بر متواتر بودن اين روايات تصريح كرده اند. گاهى ديده مى شود كه اهل علم، موضوعات بسيارى را – با اينكه سندهاى آن ها كمتر از احاديث مهدوى است – اثبات مى كنند. حق اين است كه عموم اهل علم؛ بلكه تمامى آنان متّفق اند كه امر مهدى عليه السلام ثابت است و اينكه اين امر حق است و او در آخرالزمان خروج خواهد نمود. اما سخن افراد شاذ از اهل علم در اين باره، ارزش توجه كردن ندارد.

نتيجه آنكه همان گونه بزرگان عامه اعتراف نموده اند كه مسئلۀ قيام حضرت مهدى عليه السلام از مسلّمات است و جاى هيچ ترديدى باقى نمى گذارد؛ مى توان قاطعانه ادعا نمود كه باور به مهدى عليه السلام موعود نه تنها از ضروريّات مذهب شيعه؛ بلكه از مسلّمات اسلام است و بر تمام فرق اسلامى لازم است تا باور به مهدى عليه السلام را اعلام نمايند.

ص: 126

فرمود: «قيامت به پا نمى شود مگر آنكه مردى از اهل بيت من كه نامش همانند من است، به حكومت مى رسد».

3. احمد بن حنبل در سندى ديگر مى نويسد:

حدثنا عبداللّٰه، حدثني أبي، ثنا أبوالنصر، ثنا أبومعاوية شيبان، عن مطر بن طهمان، عن أبي الصديق الناجي، عن أبي سعيد الخدري، قال: قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم: «لا تقوم الساعة حتّى يملك رجل من أهل بيتي، أجلى أقنى، يملأ الأرض عدلاً، كما ملئت قبله ظلماً، يكون سبع سنين»؛(1)

ابوسعيد خدرى مى گويد: پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «قيامت برپا نمى شود مگر آنكه مردى از اهل بيت من به مدت هفت سال حكومت را به دست گيرد. او داراى بينى برجسته اى است و زمانى قيام مى كند كه پيش از قيامش، زمين پر از ظلم و ستم شده است».

4. احمد بن حنبل در روايتى ديگر، به سند خود مى نويسد:

حدثنا عبداللّٰه، حدثني أبي، ثنا عبدالصمد، ثنا حماد بن سلمة، أنا مطرف المعلى، عن أبي الصديق، عن أبي سعيد، أن رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم قال : «تملأ الأرض ظلماً وجوراً، ثمّ يخرج رجل من عترتي، يملك سبعاً أو تسعاً، فيملأ الأرض قسطاً وعدلاً»؛(2)

ابوسعيد خدرى گويد: پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «زمين پر از ستم و ظلم مى شود تا اينكه مردى از عترت من قيام مى كند و حكومت را به مدت هفت يا

ص: 129

نه سال به دست مى گيرد و زمين را پر از عدل و داد مى سازد».

5. احمد بن حنبل همچنين به سند خود مى نويسد:

حدثنا عبداللّٰه، حدثني أبي، ثنا عمر بن عبيد، عن عاصم بن أبي النجود، عن زرّ بن حبيش، عن عبداللّٰه قال: قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم: «لا تنقضي الأيام، ولا يذهب الدهر حتى يملَك العرب رجل من أهل بيتي، إسمه يواطئ اسمي»؛(1)

عبداللّٰه از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله روايت كرده كه فرمود: «روزگار به آخر نمى رسد [كنايه از اينكه قيامت فرا نخواهد رسيد] مگر آنكه مردى از اهل بيت من بر عرب حكومت خواهد كرد و اسمش همنام من است».

6. صاحب تذكرة الخواصّ نيز به سند خود مى نويسد:

أنبأنا عبدالعزيز بن محمود بن البزّاز، عن ابن عمر، قال: قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله: «يخرج في آخر الزمان رجل من ولدي، اسمه كإسمي وكنيته ككنيتي، يملأ الأرض عدلاً كما ملئت جورا»؛(2)

پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «در آخرالزمان مردى از فرزندانم كه همنام من است و كنيه اش نيز مانند من است، زمين را پر از عدل مى كند؛ همان طور كه پر از ظلم و ستم شده است».

7. دانى به سند خود مى نويسد:

حدثنا حمزة بن علي، حدثنا عبداللّٰه بن محمد، حدثنا علي بن الحسين

ص: 130

الجهني بدمشق، حدثنا هشام بن عمار، حدثنا إسماعيل بن عياش، حدثنا عطا بن عجلان، عن أبي نضرة، عن أبي سعيد الخدري قال: قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم: «يقوم في آخر الزمان رجل من عترتي شاب حسن الوجه أجلى الجبين أقنى الأنف، يملأ الأرض قسطاً وعدلاً كما ملئت ظلماً وجوراً، ويملك كذا سبع سنين»؛(1)

حمزة بن على به سند خود از ابوسعيد خدرى نقل مى كند كه گفت: پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «در آخرالزمان مردى جوان از اهل بيت من كه داراى پيشانى گشاده، بينى برجسته و صورت نيكو است قيام مى كند و زمين را پر از عدل و داد مى كند، درحالى كه پر از ظلم و ستم گشته است و به مدت هفت سال حكومت خواهد كرد».

8. ابن ابى شيبه به سند خود مى نويسد:

الفضل بن دكين، قال: حدثنا فطر، عن القاسم بن أبي بزة، عن أبي الطفيل، عن عليّ ، عن النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم قال: «لو لم يبق من الدهر إلّايوم، لبعث اللّٰه رجلاً من أهل بيتي يملؤها عدلاً كما ملئت جوراً»؛(2)

فضل بن دكين به سند خود از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: «پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «اگر از روزگار تنها يك روز باقى مانده باشد، خداوند مردى از اهل بيت مرا برمى انگيزد كه زمين را پر از عدل و داد خواهد نمود؛ همان طور كه پر از ظلم و ستم شده است»».

9. حاكم نيشابورى با سندى كه آن را تصحيح نموده، مى نويسد :

ص: 131

أخبرني الحسين بن علي بن محمد بن يحيى التميمي، أنبأ أبومحمد الحسن بن إبراهيم بن حيدر الحميري بالكوفة، ثنا القاسم بن خليفة، ثنا أبويحيى عبدالحميد بن عبدالرحمان الحماني، ثنا عمر بن عبيداللّٰه العدوي، عن معاوية بن قرة، عن أبي الصديق الناجي، عن أبي سعيد الخدري رضي اللّٰه عنه قال: قال نبي اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله: «ينزل بأمتي في آخرالزمان بلاء شديد من سلطانهم لم يسمع بلاء أشد منه، حتى تضيق عنهم الأرض الرحبة وحتى يملأ الأرض جوراً وظلماً، لا يجد المؤمن ملجأ يلتجئ إليه من الظلم، فيبعث اللّٰه عزّ وجلّ رجلاً من عترتي فيملأ الأرض قسطاً وعدلاً كما ملئت ظلماً وجوراً، يرضى عنه ساكن السماء وساكن الأرض، لا تدّخر الأرض من بذرها شيئاً إلّاأخرجته، ولا السماء من قطرها شيئاً إلّاصبّه اللّٰه عليهم مدراراً. يعيش فيهم سبع سنين أو ثمان أو تسع…

هذا حديث صحيح الإسناد ولم يخرجاه؛(1)

حسين بن على بن محمد بن يحيى تميمى به سند خود از ابوسعيد خدرى، از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله روايت كرده است كه فرمود: «به امّت من در آخرالزمان بلاء شديدى از ناحيه پادشاه ستمگر وارد مى شود تا آنجا كه ستم زمين را فرامى گيرد و راه برون رفت براى كسى باقى نمى ماند و شخص مؤمن نمى تواند به جايى پناه برد. در اين هنگام خداوند مردى را از عترت من بر مى گزيند كه زمين را پر از عدل و داد مى كند، همان طور كه پر از ظلم و ستم شده است و اهالى زمين و آسمان راضى مى شوند تا آنجا كه زمين هرچه در دل خود دارد بيرون مى ريزد و آسمان

ص: 132

هرچه در بطن خود دارد به زمين مى ريزد و او [اشاره به شخص منجى] به مدت هفت، يا هشت و يا نُه سال در ميان مردم زندگى مى كند… اين حديث صحيح السند است؛ اما بخارى و مسلم آن را نقل نكرده اند.

10. حاكم نيشابورى متن حديثى كه در شمارۀ قبل بيان شد را با سند ديگرى نقل كرده و با شرط مسلم تصحيح نموده است. وى مى نويسد:

حدثنا أبوالعباس محمد بن يعقوب، ثنا حجاج بن الربيع بن سليمان، ثنا أسد بن موسى، ثنا حماد بن سلمة، عن مطر وأبي هارون، عن أبي الصديق الناجي، عن أبي سعيد الخدري رضي اللّٰه عنه أن رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله قال : «تملأ الأرض جوراً وظلماً فيخرج رجل من عترتي» الحديث. هذا حديث صحيح على شرط مسلم ولم يخرجاه؛(1)

ابوالعباس محمد بن يعقوب به سند خود از ابوسعيد خدرى نقل مى كند كه گفت : پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «همانا هنگامى كه زمين پر از ظلم و جور گرديد، مردى از عترت من خروج خواهد كرد». اين حديث به شرط مسلم صحيح است؛ اما بخارى و مسلم نقل نكرده اند.

11. دانى به سند خود مى نويسد:

حدثنا ابن عفان، حدثنا قاسم، حدثنا أحمد، حدثنا إبراهيم بن بشّار، حدثنا سفيان، حدثنا عمرو بن دينار، عن أبي معبد، عن ابن عباس، قال: إنّي لأرجو ألّا تذهب الأيّام والليالي، حتّى يبعث اللّٰه منّا أهل البيت غلاماً شابّاً حدثاً لم تلبسه الفتن ولم يلبسها، يقيم أمر هذه الأُمّة، كما فتح اللّٰه هذا الأمر

ص: 133

بنا فأرجو أن يختمه اللّٰه بنا. قال أبومعبد: فقلت لابن عبّاس: أعجزت عنه شيوخكم، ترجوه لشبابكم ؟ قال: إنّ اللّٰه عزّ وجلّ يقول ما يشاء؛(1)

ابن عفان به سند خود از ابومعبد از ابن عباس روايت كرده است كه گفت: من اميدوارم كه تا روزگار از بين نرفته و قيامت به پا نشده است، خداوند جوانى از ما اهل بيت را مبعوث گرداند كه فتن ها بر او اثر نكرده، امور امّت را به دست گيرد و خداوند به وسيلۀ او در امر ما گشايش ايجاد كند و كار را به دست او خاتمه دهد؛ همان طور كه ابتداى امر نيز به دست ما شروع شد. ابومعبد مى گويد: به ابن عباس گفتم: آيا به پيرمردان شما اميدى نيست كه اميد به جوانان داريد؟ ابن عبّاس در پاسخ گفت: خداوند هرچه بخواهد همان مى شود.

12. ابويعلى موصلى به سند خود مى نويسد:

حدثنا أبوبكر بن أبي النضر، حدثنا أبوالنضر قال: حدثنا المرجي بن رجاء اليشكري، حدثنا عيسى بن هلال، عن بشير بن نهيل، قال: سمعت أباهريرة يقول، حدثني خليلي أبوالقاسم صلّى اللّٰه عليه وسلّم قال: «لا تقوم الساعة حتّى يخرج عليهم رجل من أهل بيتي، فيضربهم حتّى يرجعوا إلى الحقّ »؛(2)

ابوبكر بن ابى نضر به سند خود از ابوهريره نقل مى كند كه گفت: از حبيبم پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله شنيدم كه فرمود: «قيامت به پا نمى شود مگر آنكه مردى از اهل بيت من قيام مى كند و مردم را به حق دعوت مى نمايد».

13. احمد بن حنبل به سند خود مى نويسد :

ص: 134

حدثنا عبداللّٰه، حدثني أبي، ثنا فضيل بن دكين، ثنا ياسين العجلي، عن إبراهيم بن محمد بن الحنفية عن أبيه عن عليّ رضي اللّٰه عنه قال: قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم «المهدي منّا أهل البيت»؛(1)

محمّد بن حنفيه نقل مى كند كه پدر ايشان على بن ابى طالب، از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله روايت كرده اند كه فرمود: «مهدى از ما اهل بيت است».

در احاديث مذكور، تصريح شده به اينكه منجى امّت پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله از اهل بيت يا از عترت پيامبر خداست. هرچند در بيشتر روايات مذكور قرائنى نيز در حديث بيان شده كه مراد پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله را روشن تر بيان مى دارد؛ اما در هر حال نقطه مشترك تمام احاديث يادشده آن است كه امام مهدى عليه السلام از اهل بيت و عترت پيامبر خدا است.

المهديُّ من عترتي من ولد فاطمة؛

مهدى از عترت من و در زمرۀ فرزندان فاطمه است.

اين روايت هم اكنون در صحيح مسلم نيست؛ ولى حداقل چهار نفر از عالمان مورد اعتماد اهل سنّت به نقل اين روايت از مسلم مبادرت كرده اند. ابن حجر هيتمى در ميان همين عالمان جاى دارد. وى در اين باره مى نويسد:

ومن ذلك ما أخرجه مسلم، وأبوداود، والنسائي، وابن ماجة، والبيهقي، وآخرون: «المهديّ من عترتي من ولد فاطمة»؛(1)

از همين روايات كه به نسب آن حضرت تصريح مى كند، روايتى است كه مسلم، ابوداوود، نسائى، ابن ماجه، بيهقى و ديگران نقل كرده اند كه [پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود:] «مهدى از عترت من و در زمرۀ فرزندان فاطمه است».

متقى هندى نيز در كنز العمال آورده است:

«المهدي من عترتي من ولد فاطمة» (د، م عن أم سلمة)؛(2)

«مهدى از عترت من و در زمرۀ فرزندان فاطمه است». اين روايت را ابوداوود و مسلم از ام سلمه روايت كرده اند.

شيخ محمد بن على صبان در إسعاف الراغبين، به نقل اين روايت از مسلم اعتراف كرده است. وى مى نويسد:

أخرج مسلم، وأبوداود، والنسائي، وابن ماجة، والبيهقي، وآخرون….(3)

ص: 136

همچنين شيخ حسن عدوى حمزاوى مالكى در مشارق الأنوار، با نقل اين حديث از صحيح مسلم، به وجود اين حديث در كتاب مسلم تصريح كرده است. وى مى نويسد:

ففي مسلم، وأبي داود، والنسائي، وابن ماجة، والبيهقي، وآخرين….(1)

بنابراين، باز دست دس و تحريف اين روايات را برنتابيده و به حذف آن از مجامع معتبر حديثى اهل سنّت اقدام نموده است.

بخارى نيز به نقل اين روايت مبادرت كرده است. وى نه در كتاب صحيح خود؛ بلكه در كتاب تاريخ كبير خود مى نويسد:

يونس بن أبي الفرات، قال: عبيداللّٰه بن سعيد هو الإسكاف، قال محمد بن بكر : حدثنا يونس أبوالفرات مولى لقريش، وكان هاهنا، عن عائذ، عن أبي مراية قوله: سمع قتادة، عن سعيد بن المسيب: «المهديّ من ولد فاطمة»؛(2)

يونس بن ابى فرات، به سند خود از سعيد بن مسيب نقل مى كند كه گفت: «مهدى عليه السلام از فرزندان فاطمه سلام اللّٰه عليها است».

ابن ماجه نيز در شمار ناقلان اين حديث شريف است. وى كه در شمار صاحبان صحيح است، مى نويسد:

حدثنا أبوبكر بن أبي شيبة، حدثنا أحمد بن عبدالملك، حدثنا أبوالمليح الرقي، عن زياد بن بيان، عن عليّ بن نفيل، عن سعيد بن المسيّب قال: كنّا عند أمّ سلمة فتذاكرنا المهديّ ، فقالت: سمعت رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله يقول: «المهدي من ولد فاطمة»؛(3)

ص: 137

ابن ابى شيبه به سند خود و به نقل از سعيد بن مسيب آورده است كه گفت: نزد ام سلمه بوديم و سخن از مهدى به ميان آمد. وى گفت: از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله شنيدم كه فرمود: «مهدى از فرزندان فاطمه است».

ابوداوود سجستانى نيز در ميان صاحبان صحاح و ناقلان اين حديث شريف است. وى در كتاب سنن خود مى نويسد:

حدثنا أحمد بن إبراهيم، حدثنا عبداللّٰه بن جعفر الرقّي، حدثنا أبوالمليح الحسن بن عمر، عن زياد بن بيان، عن عليّ بن نفيل، عن سعيد بن المسيّب، عن أمّ سلمة، قالت: سمعت رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله يقول : «المهديّ من عترتي من ولد فاطمة»؛(1)

احمد بن ابراهيم به سند خود و به نقل از ام سلمه آورده است كه گفت: از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله شنيدم كه فرمود: «مهدى از عترت من و در زمرۀ فرزندان فاطمه است».

مقدسى نيز مى نويسد:

قتادة، قال: قلت لسعيد بن المسيب: أحقّ المهدي ؟ قال: نعم، هو حق. قلت : ممن هو؟ قال: من قريش. قلت: من أيّ قريش ؟ قال: من بني هاشم. قلت: من أيّ بني هاشم ؟ قال: من ولد عبدالمطلب. قلت من أيّ ولد عبدالمطلب ؟ قال : من أولاد فاطمة. فقلت: من أيّ ولد فاطمة ؟ قال: حسبك الآن؛(2)

قتاده مى گويد: به سعيد بن مسيب گفتم: آيا مهدى حقيقت دارد؟ او در پاسخ گفت : آرى؛ او حق است. گفتم: از نسل كيست ؟ گفت: از قريش. گفتم: از كدام طائفۀ

ص: 138

قريش ؟ گفت: از بنى هاشم. گفتم از كدام طائفۀ بنى هاشم ؟ گفت: از فرزندان عبدالمطلب. گفتم: از كدام فرزندان عبدالمطلب ؟ گفت: از فرزندان فاطمه است. قتاده مى گويد: از او پرسيدم: از كدام فرزند فاطمه ؟ سعيد بن مسيب در پاسخ گفت: همين اندازه كه گفتم برايت كافى است.

طبرانى، ابن عساكر و ديگران نيز در همين باره آورده اند:

حدثنا محمّد بن رزيق بن جامع، ثنا الهيثم بن حبيب، نا سفيان بن عيينة، عن علي بن علي الهلالي، عن أبيه، قال: دخلت على رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم في شكاته التي قبض فيها فإذا فاطمة عند رأسه، قال: فبكت حتى ارتفع صوتها، فرفع رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم طرفه إليها فقال: «حبيبتي فاطمة، ما الذي يبكيك ؟». قالت: أخشى الضيعة من بعدك. قال: «يا حبيبتي، أما علمت أنّ اللّٰه اطّلع على الأرض اطلاعة فاختار منها أباك، فبعثه برسالته، ثمّ اطّلع على الأرض اطلاعة، فاختار منها بعلك، وأوحى إليّ أن أنكحك إيّاه ؟ يا فاطمة، ونحن أهل بيت قد أعطانا اللّٰه سبع خصال لم يعط أحداً قبلنا، ولا تعطى أحد بعدنا؛ أنا خاتم النبيين وأكرم النبيين على اللّٰه، وأحبّ المخلوقين إلى اللّٰه، وأنا أبوك، ووصيي خير الأوصياء، وأحبّهم إلى اللّٰه، وهو بعلك، وشهيدنا خير الشهداء وأحبّهم إلى اللّٰه، وهو حمزة بن عبدالمطلب، وهو عمّ أبيك، وعمّ بعلك، ومنّا من له جناحان أخضران يطير في الجنة مع الملائكة حيث يشاء، وهو ابن عمّ أبيك، وأخو بعلك، ومنّا سبطا هذه الأمّة، وهما ابناك الحسن والحسين، وهما سيدا شباب أهل الجنّة وأبوهما – والذي بعثني بالحقّ – خير منهما. يا فاطمة، والذي بعثني بالحقّ إنّ منهما مهدي هذه الأمّة، إذا صارت الدنيا هرج ومرج، وتظاهرت الفتن، وتقطعت

ص: 139

السبل، وأغار بعضهم على بعض، فلا كبير يرحم الصغير، ولا صغير يوقّر الكبير، فيبعث اللّٰه عند ذلك منهما من يفتح حصون الضلالة، وقلوباً غلفاً يهدمها هدماً، يقوم الدين في آخر الزمان كما قمت به في أوّل الزمان، يملأ الدنيا عدلاً كما ملئت جوراً؛(1)

على هلالى مى گويد در آن بيمارى كه منجر به درگذشت پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله شد، به محضر آن حضرت رفتم و فاطمه سلام اللّٰه عليها بر بالين آن حضرت حاضر بود و صدا به گريه و شيون بلند كرد. پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله سرش را بلند نمود و به فاطمه فرمود: «عزيز من چرا گريه مى كنى ؟». فاطمه عرضه داشت: نگرانم پس از شما از دست بروم. پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «عزيزم، همانا خداوند به اهل زمين نظر عميقى انداخت و از ميان آنان پدر تو را براى نبوّت برگزيد. بار ديگر نظر عميقى به اهل زمين انداخت و شوهر تو را برگزيد و به من فرمان داد تا او را به عقد تو درآورم. همانا اى فاطمه، ما اهل بيتى هستيم كه خداوند براى ما هفت خصلت قرار داده، درحالى كه اين خصلت ها را براى هيچ احدى پيش از ما قرار نداده است : خصلت نخست آنكه من خاتم پيامبران و برترين آنان هستم. دوم آنكه شوهر تو بهترين اوصياء و محبوب ترين آنان نزد خداست. سوم آنكه عموى پدر و شوهر تو بهترين و محبوب ترين شهيدان نزد خداست. چهارم آنكه برادر شوهرت و پسر عموى پدرت همان كسى است كه در بهشت با دو بال پرواز مى كند. پنجم و ششم آنكه دو سبط اين امّت؛ يعنى حسن و حسين فرزندان تو هستند كه سرور جوانان

ص: 140

بهشت اند. هفتم آنكه سوگند به آن كسى كه مرا به حق مبعوث نمود، همانا مهدى از فرزندان تو است و زمين را پر از عدل و داد مى كند، درحالى كه پر از ظلم و جور گرديده است».

هيثمى نيز در همين باره آورده است كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله به فاطمه سلام اللّٰه عليها فرمود:

يا فاطمة، والذي بعثني بالحقّ أنّ منهما مهديّ هذه الأمّة، إذا صارت الدنيا هرجاً ومرجاً، وتظاهرت الفتن، وتقطّعت السّبل، وأغار بعضهم على بعض، فلا كبير يرحم صغيراً ولا صغير يوقّر كبيراً، فيبعث اللّٰه عزّ وجلّ عند ذلك منهما من يفتح حصون الضلالة، وقلوباً غلفاً، يقوم بالدين آخر الزمان، كما قمت به في أوّل الزمان، ويملأ الدنيا عدلاً كما ملئت جوراً؛(1)

پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «اى فاطمه، هنگامى كه دنيا به هرج و مرج آغشته شود، فتنه ها سر باز كند و راهها بسته شود، برخى بر برخى ديگر ستم نمايند، كبير بر صغير رحم نكند و كودكان از احترام بزرگان خوددارى ورزند [كه در اين هنگام] خداوند مهدى را كه از نسل تو است برمى انگيزد و به دست او گمراهى را زائل مى كند و او دين را در آخرالزمان احياء مى كند، همان گونه كه در اوّل الزمان به پا داشته شد، و زمين را پر از عدل و داد مى كند همان گونه كه پر از ستم شده است».

ابن عساكر نيز به سند خود مى نويسد :

ص: 141

الوليد بن محمد الموقري، قال: كنّا على باب الزهري إذ سمع جلبة، فقال : ما هذا يا وليد؟ فنظرت فإذا رأس زيد يطاف به بيد اللعابين، فأخبرته فبكى، ثمّ قال: أهلك أهل هذا البيت العجلة، قلت: ويملكون ؟ قال: نعم، حدثني علي بن الحسين، عن أبيه أنّ رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم قال لفاطمة : «أبشري، المهديّ منك»؛(1)

وليد بن محمد موقرى گويد: نزد زهرى بوديم كه سروصدا بلند شد. زهرى گفت: چه اتفاقى افتاده وليد؟ وليد گفت: من نگاه كردم و سر زيد را ديدم درحالى كه با خوارى گردانده مى شد؛ پس به زهرى خبر دادم و او گريست. سپس گفت: چه زود اهل اين خانه از پا درآمدند! وليد گويد: گفتم: آيا آنان به قدرت خواهند رسيد؟ زهرى در پاسخ گفت: آرى، على بن حسين از قول پدرش، از قول پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وسلّم براى من حديث نقل كرد كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله به فاطمه سلام اللّٰه عليها فرمود: «تو را بشارت مى دهم كه مهدى از نسل تو است».

أباعبداللّٰه، يبايع له الناس بين الركن والمقام، يرد اللّٰه به الدين، ويفتح له فتوح، فلا يبقى على وجه الأرض إلا من يقول: لا إله إلا اللّٰه». فقام سلمان فقال: يا رسول اللّٰه من أي ولدك ؟ قال: «من ولد ابني هذا»، وضرب بيده على الحسين؛(1)

حذيفه از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله نقل كرده است كه فرمود: «اگر از عمر دنيا تنها يك روز باقى مانده باشد، خدا آن روز آن قدر طولانى مى گرداند تا اينكه مردى از فرزندان من كه همنام من است قيام كند». سلمان عرضه داشت: از كدام فرزندان شما؟ پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله با دستش به حسين اشاره كرد و فرمود: «از فرزندان اين» و در اين هنگام با دستشان بر امام حسين عليه السلام زدند.

صاحب كفاية الطالب مى نويسد:

عن أبي سعيد وفيه: «يا فاطمة، إنّا أهل بيت أعطينا ستّ خصال لم يعطها أحد من الأولين، ولا يدركها أحد من الآخرين غيرنا أهل البيت: «نبيّنا خير الأنبياء وهو أبوك، ووصيّنا خير الأوصياء وهو بعلك، وشهيدنا خير الشهداء وهو حمزة عمّ أبيك، ومنّا سبطا هذه الأمّة وهما ابناك، ومنّا مهديّ الأمة الذي يصلّي عيسى خلفه»، ثمّ ضرب على منكب الحسين فقال: «من هذا مهدي الأمة»؛(2)

پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «اى فاطمه، همانا ما اهل بيتى هستيم كه خداوند شش خصلت را به ما اختصاص داده است، درحالى كه به احدى پيش از ما چنين

ص: 143

خصلت هايى نداده است. همانا پيامبر ما بهترين انبياست و او پدر تو است، و وصى ما بهترين اوصياء و او شوهر تو است، و شهيد ما بهترين شهدا و او حمزه عموى پدر تو است، و از ماست دو سبط اين امّت كه فرزندان تو هستند. از ماست مهدى اين امّت كه عيسى پشت او نماز مى خواند»؛ آنگاه به پشت حسين زد و فرمود: «مهدى از نسل او خواهد بود».

ابن مغازلى نيز به سند خود مى نويسد:

أخبرنا أبوغالب محمد بن أحمد بن سهل النحوي رحمه اللّٰه إذناً، أنّ أبا الفتح محمد بن الحسن البغدادي حدّثهم، قال: قرء على أبي محمد جعفر بن نصير الخلدي وأنا أسمع، حدثنا محمد بن عبداللّٰه بن سليمان، حدثنا محمد بن مرزوق، حدثنا حسين الأشقر، عن قيس، عن الأعمش، عن عباية بن ربعي، عن أبي أيوب الأنصاري قال: إنّ رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله مرض مرضة فدخلت عليه فاطمة صلّى اللّٰه عليها تعوده وهو ناقهٌ من مرضه، فلمّا رأت ما برسول اللّٰه من الجهد والضعف خنقتها العبرة حتى خرجت دمعتها، فقال لها: «يا فاطمة، إنّ اللّٰه عزّ وجلّ إطلع إلى الأرض إطلاعة فاختار منها أباك فبعثه نبيّاً، ثمّ اطلع إليها ثانية، فاختار منها بعلك فأوحى إلي فأنكحته واتخذته وصيّاً. أما علمت يا فاطمة، إنّ لكرامة اللّٰه إيّاك زوّجك أعظمهم حلماً، وأقدمهم سلماً، وأعلمهم علماً؟». فسرّت بذلك فاطمة واستبشرت، ثمّ قال لها رسول اللّٰه: «يا فاطمة، لعلي ثمانية أضراس ثواقب : إيمان باللّٰه وبرسوله، وحكمته، وتزويجه فاطمة، وسبطاه الحسن والحسين، وأمره بالمعروف ونهيه عن المنكر، وقضاؤه بكتاب اللّٰه عزّ وجلّ . يا فاطمة، إنا أهل بيت أعطينا سبع خصال لم يعطها أحد من الأولين ولا الآخرين قبلنا أو

ص: 144

– قال: – ولا يدركها أحد من الآخرين غيرنا: نبيّنا أفضل الأنبياء وهو أبوك، ووصينا خير الأوصياء وهو بعلك، وشهيدنا خير الشهداء وهو عم أبيك، ومنّا من له جناحان يطير بهما في الجنة حيث يشاء، وهو جعفر ابن عمك، ومنّا سبطا هذه الأمة وهما ابناك، ومنّا والذي نفسي بيده مهديّ هذه الأمة»؛(1)

ابوغالب محمد بن احمد بن سهل نحوى به سند خود، از ابوايوب انصارى نقل مى كند كه گفت: پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله به بيمارى سختى مبتلا شد. فاطمه سلام اللّٰه عليها براى عيادت بر آن حضرت وارد گرديد و هنگامى كه آثار ضعف را در پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله مشاهده نمود، گريست. پيامبر خدا هنگامى كه بى تابى فاطمه را مشاهده كرد، فرمود: «اى فاطمه، همانا خداوند به اهل زمين نگاه عميقى انداخت و پدر تو را براى پيامبرى برگزيد. بار ديگر نگاه عميقى انداخت و شوهر تو را برگزيد و به من فرمان داد تا او را به ازدواج تو درآورم و او را وصى خويش قرار دهم.

اى فاطمه، همانا از كرامات خداوند به تو آن است كه تو را به مردى تزويج نمود كه داراى بيشترين بردبارى و دانش است». در اين هنگام فاطمه خرسند شد. سپس پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «اى فاطمه، براى على هشت نكتۀ خيلى مهم وجود دارد: ايمان به خدا و رسولش، دارا بودن حكمت، ازدواج با فاطمه، پدر حسن و حسين، و امر به معروف و نهى از منكر و قضاوت بر اساس كتاب خداوند. اى فاطمه، ما اهل بيتى هستيم كه خداوند هفت خصلت را به ما ارزانى داشته است كه به هيچ احدى از نخستين و آخرين نداده است: همانا پيامبر ما برترين انبياست درحالى كه پدر تو است، وصى ما بهترين اوصياست درحالى كه شوهر تو است، و شهيد ما بهترين شهداست درحالى كه عموى پدر تو است، و از ماست كسى كه با

ص: 145

دو بال در بهشت پرواز مى كند، درحالى كه او پسر عموى تو است، و از ماست دو سبط اين امّت درحالى كه فرزندان تو هستند، و به خدايى كه جانم در دست او است، مهدى اين امّت نيز از ماست».

عين متن حديث فوق الذكر را صاحب كتاب فصول مهمّه، و نيز شافعى از دارقطنى با اندكى اختلاف روايات كرده و اضافه نموده اند كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود:

«ومنّا سبطا هذه الأُمّة وهما ابناك، ومنّا مهدي الأُمّة الذي يصلّي عيسى خلفه». ثمّ ضرب على منكب الحسين عليه السلام فقال: «من هذا مهدي الأُمّة»؛(1)

«و از ماست دو سبط اين امّت كه فرزندان تو هستند، و از ماست مهدى كه عيسى پشت او نماز مى خواند». آنگاه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله به شانۀ حسين زد و فرمود : «مهدى امت از [نسل] اين [حسين] است».

در روايتى ديگر، عبداللّٰه بن عمرو گويد كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود:

يخرج المهدي من ولد الحسين من قبل المشرق، لو استقبلته الجبال لهدّمها واتّخذ فيها طرقاً؛

مهدى كه از فرزندان حسين است، از سمت مشرق قيام و ظهور مى كند و اگر كوه ها در برابر او قرار گيرند آن ها را نابود و راه هايى در دل آن ها ايجاد خواهد نمود.

اين روايت را حافظان حديث اهل سنّت همچون نعيم بن حمّاد، طبرانى، ابونعيم اصفهانى و مَقدسى نقل كرده اند.(2)

ص: 146

يونس بن عبدالأعلى به سند خود از انس بن مالك نقل مى كند كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «هرچه دنيا پيش رود، بر سختى ها افزوده مى شود. دنيا به انسان ها بيشتر پشت كرده و مردم روز به روز بخيل تر مى شوند. قيامت زمانى خواهد آمد كه مردم به بدى خو گرفته اند و مهدى، همان عيسى بن مريم است».

اين روايت بدون هيچ تفاوتى از سوى حاكم نيشابورى در مستدرك نقل شده است.(1)

ابن عساكر در تاريخ مدينه دمشق نيز به نقل اين روايت از سوى برخى مشايخ خود پرداخته است كه در تمامى اين روايات، يونس بن عبدالاعلى به بعد مشترك است.

از اين رو ما نسبت به اين روايت، فقط با يك روايت و يك طريق مواجهيم كه مآلاً همان روايتى است كه ابن ماجه به عنوان كهن ترين ناقل اين روايت، به نقل آن مبادرت كرده است.

ذهبى اين حديث را منكر دانسته است كه خود نشان از بى اعتبارى اين روايت دارد. وى دربارۀ اين حديث مى نويسد:

حديثه: «لا مهدي إلا عيسى بن مريم». وهو خبر منكر، أخرجه ابن ماجة؛(1)

[به نظر من] حديث او [محمّد بن خالد جَندى] كه «مهدى، همان عيسى بن مريم است» و از سوى ابن ماجه نقل شده، حديثى منكر و ناشناخته است.

مباركفورى نيز در ميان عالمانى است كه اين حديث را ضعيف دانسته است. وى مى نويسد:

ربّما تمسّك المنكرون لشأن المهدي بما روي مرفوعا أنّه قال: «لا مهدي إلا عيسى بن مريم»، والحديث ضعّفه البيهقي، والحاكم، وفيه أبان بن صالح، وهو متروك الحديث؛(2)

چه بسا منكران جايگاه امام مهدى عليه السلام به اين روايت مرفوع تمسك كنند كه «لا مهدي إلا عيسى بن مريم» و اين در حالى است كه اين روايت را بيهقى و حاكم نيشابورى تضعيف كرده اند. در اين روايت ابان بن صالح وجود دارد كه حديث وى ترك شده است.

و در انتهاى سخن، صاحب كتاب فتاوى الإسلام سؤال و جواب كه به برخى پرسش ها پيرامون مباحثى اسلامى پرداخته است، در پاسخ به اين پرسش كه آيا حديث «لا مهدي إلا عيسى» صحيح است يا خير؟ به نظر عالمان اهل سنّت در اين باره پرداخته، مى نويسد :

ص: 149

هذا الحديث رواه ابن ماجة في سننه. وتكاد تتّفق كلمة المحدّثين على تضعيف هذا الحديث. فقد ضعّفه البيهقي، والحاكم، وشيخ الإسلام ابن تيمية في منهاج السنة وابن القيم في المنار المنيف. وقال الذهبي في ميزان الاعتدال: «هو خبر منكر» اه. وقال القاري في مرقاة المفاتيح: ضعيف باتّفاق المحدّثين اه. وذكره الشوكاني في الفوائد المجموعة وقال: قال الصغاني: موضوع اه. وقال الألباني في سلسلة الأحاديث الضعيفة: منكر؛(1)

اين حديث را ابن ماجه در سنن خود نقل كرده است. قريب به اتفاق نظر محدثان در تضعيف اين حديث است. همانا بيهقى، حاكم نيشابورى، شيخ الاسلام ابن تيميّه در منهاج السنه و ابن قيم در منار منيف روايت را تضعيف كرده اند. ذهبى در ميزان الاعتدال مى نويسد: «اين خبرى منكر و ناشناخته است». ملّا على قارى در مرقاة المفاتيح مى نويسد: «اين روايت به اتفاق محدثان ضعيف است». شوكانى روايت را در فوائد مجموعه آورده و مى نويسد: «صغانى گويد: حديث موضوع و جعلى است».

آلبانى نيز در سلسله احاديث ضعيفه مى نويسد كه روايت ناشناخته است.

به هر روى تضعيف اين روايت از سوى عالمان اهل سنّت نشانگر عدم حجيت آن بوده و ياراى تعارض و تنافى با روايات صحيح السند، در اينكه امام زمان عليه السلام از نسل پيامبر خداست نخواهد بود.

ضعيف مشاهده مى شوند كه علت تضعيف؛ بلكه جعلى خواندن آن، وجود همين راويان است كه در ادامه به بررسى برخى از اين راويان مى پردازيم.

ذهبى نيز در اين باره اظهار نظر كرده است. وى مى نويسد:

محمد بن خالد الجندي، عن أبان بن صالح. روى عنه الشافعي. قال الأزدي: منكر الحديث، وقال أبوعبداللّٰه الحاكم: مجهول؛(1)

شافعى از محمّد بن خالد جَندى روايت نقل نموده و خود محمّد بن خالد نيز از ابان بن صالح روايت كرده است. ازدى مى گويد: روايات جندى ناشناخته است.

ابوعبداللّٰه حاكم نيشابورى نيز مى گويد: او فردى مجهول و ناشناخته است.

ذهبى در دو جاى ديگر پيرامون وى اظهار نظر كرده است. وى در المغنى فى الضعفاء كه به جمع راويان ضعيف پرداخته، مى نويسد:

ق / محمد بن خالد الجندي، عن أبان بن صالح، قال الحاكم: مجهول…

وقال الأزدي: منكر الحديث؛(2)

محمد بن خالد جندى از روايان ابن ماجه است كه از ابان به صالح روايت نقل مى كند. حاكم نيشابورى گويد: وى مجهول است… ازدى نيز گويد: وى منكر الحديث است.

همو در كتاب تاريخ الاسلام نيز مى نويسد:

(محمد بن خالد الجندي الصنعاني ق.) مؤذن الجند… قال أبوالفتح الأزدي: منكر الحديث. وقال الحاكم: مجهول. قلت: هو صاحب ذاك الحديث المنكر: «لا مهدي إلا عيسى بن مريم»؛(3)

ص: 152

(محمد بن خالد جندى صنعانى از روايان ابن ماجه است) موذن جند… ابوالفتح ازدى گويد: وى منكر الحديث است. حاكم نيشابورى نيز گويد: وى مجهول است.

گويم: وى صاحب همان حديث منكر: «لا مهدي إلا عيسى بن مريم» است.

ابن حجر نيز در زمرۀ كسانى است كه دربارۀ اين راوى اظهار نظر كرده است. وى مى نويسد:

محمد بن خالد الجندي، بفتح الجيم والنون، المؤذّن. مجهول. من السابعة / ق؛(1)

محمّد بن خالد جَنَدى – با فتح حرف جيم و نون – مؤذّن. وى مجهول است و در ميان طبقۀ هفتم راويان محسوب مى شود. وى از راويان سنن ابن ماجه قزوينى است.

به هر روى بر اساس اعتراف عالمان رجالى اهل سنّت، اين راوى هم مجهول است و هم داراى احاديث منكر و ناشناخته است كه در ساقط شدن او از اعتبار، كفايت مى كند.

ابن عبدالبر وابن حزم أنّهما ضعّفاه؛(1)

گويم: اگر چه پيشوايان حديث – همان طور كه گفته اند – ابان بن صالح را توثيق كرده اند؛ ليكن از حافظ ابن عبدالبر و حافظ ابن حزم نقل شده است كه وى را تضعيف كرده اند.

عظيم آبادى نيز در اين باره مى نويسد:

ربما تمسّك المنكرون لشأن المهديّ بما روى مرفوعاً أنّه قال: «لا مهدي إلّا عيسى بن مريم» والحديث ضعّفه البيهقي، والحاكم، وفيه أبان بن صالح وهو متروك الحديث؛(2)

چه بسا منكران جايگاه امام مهدى عليه السلام به اين روايت مرفوع تمسك كنند كه «لا مهدي إلّاعيسى بن مريم» و اين در حالى است كه اين روايت را بيهقى و حاكم نيشابورى تضعيف كرده اند. در اين روايت ابان بن صالح وجود دارد كه حديث وى ترك شده است.

ذهبى به نقل از ابن صلاح در امالى خود مى نويسد:

قيل: إنّه لم يسمع من الحسن. ذكره ابن الصلاح في أماليه، ثمّ قال : محمد بن خالد شيخ مجهول؛(3)

گفته شده: ابان بن صالح، هيچ حديثى از حسن نشنيده است. اين سخن را ابن صلاح ذكر كرده و آنگاه مى گويد: محمد بن خالد شيخى مجهول است.

ص: 154

رشدين، قال: حدثني أبوالحسن علي بن عبيداللّٰه الواسطي، قال: رأيت محمد بن إدريس الشافعي في المنام فسمعته يقول: كذب علي يونس في حديث الجندي حديث الحسن، عن أنس، عن النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم في المهدي. قال الشافعي: ما هذا من حديثي ولا حدثت به، كذب عليّ يونس؛(1)

حافظ ابوالقاسم در تاريخ مدينة دمشق به سند خود از احمد بن محمّد بن رشدين، از ابوالحسن على بن عبيداللّٰه واسطى چنين نقل مى كند: محمّد بن ادريس شافعى را در خواب ديدم و از او شنيدم كه مى گفت: يونس در حديث جَنَدى [يعنى حديثى كه از روى حسن، از قول انس پيرامون مهدى عليه السلام به پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله نسبت داده شده است] به دروغ از زبان من سخن گفته است. شافعى در اين باره مى گويد: اين حديث از احاديث من نيست و من آن را نقل نكرده ام؛ بلكه يونس به دروغ آن را به من نسبت داده است.

پس بر اساس بررسى راويان اين حديث، ضعيف و جعلى بودن حديث به اثبات رسيد.

بخارى و مسلم به سند خود از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله چنين نقل كرده اند كه:

روزى پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود:

كيف أنتم إذا نزل ابن مريم فيكم وإمامكم منكم؛(1)

چگونه خواهيد بود هنگامى كه عيسى بن مريم در ميان شما فرود آيد، درحالى كه امام شما كسى از خود شما باشد؟

احمد بن حنبل شيبانى نيز به سند خود، حديثى را نقل مى كند كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود:

فإذا هم بعيسى بن مريم فتقام الصلاة، فيقال له: تقدّم يا روح اللّٰه!

فيقول: ليتقدّم إمامكم فيصلّ بكم؛(2)

در اين هنگام عيسى بن مريم را مى بينند و هنگام نماز مى رسد و مردم براى اقامه نماز جمع مى شوند، به عيسى مى گويند: اى روح اللّٰه! پيشاپيش ما بايست.

عيسى مى گويد: بايد امام شما پيشاپيش شما بايستد و امام جماعت باشد.

مناوى مى نويسد:

(منّا) أهل البيت (الذي) أي الرجل الذي (يصلّي عيسى بن مريم) روح اللّٰه عند نزوله من السماء في آخر الزمان عند ظهور الدجّال (خلفه) فإنّه ينزل عند صلاة الصبح على المنارة البيضاء شرقي دمشق، فيجد الإمام المهديّ يريد الصلاة، فيحسّ به فيتأخّر ليتقدّم، فيقدمه عيسى عليه السلام ويصلّي خلفه، فأعظم به فضلاً وشرفاً لهذه الأمة؛(3)

ص: 157

از ما اهل بيت مردى است كه عيسى بن مريم به هنگام نزولش از آسمان در آخرالزمان، آنگاه كه دجال آشكار مى شود، به هنگام نماز صبح بر روى منارۀ سفيد واقع در شرق دمشق فرود آمده و امام مهدى عليه السلام را در حال آماده شدن براى اقامه نماز مى بيند. در اين هنگام امام مهدى عليه السلام، متوجّه حضور او مى شود و عقب مى رود تا عيسى عليه السلام امام جماعت باشد.

اما عيسى عليه السلام ايشان را پيشاپيش قرار مى دهد و خود پشت سر وى نماز مى گزارد. وه كه چه فضل و شرف بزرگى نصيب اين امت شده است.

ابوالحسن آبرى پيرامون امام مهدى عليه السلام مى نويسد:

قد تواترت الأخبار واستفاضت بكثرة رواتها عن المصطفىٰ صلّى اللّٰه عليه وسلّم، يعني في المهدي، وأنّه من أهل بيته، وأنّه يملك سبع سنين ويملأ الأرض عدلاً، وأنّه يخرج عيسى بن مريم فيساعده على قتل الدجال، بباب لدّ بأرض فلسطين، وإنّه يؤمّ هذه الأمّة، وعيسى صلوات اللّٰه عليه يصلّي خلفه في طول من قصته وأمره؛(1)

بسيارى از راويان، اخبار متواتر و مستفيضى را از قول پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دربارۀ مهدى عليه السلام نقل كرده اند. در اين احاديث آمده است كه مهدى عليه السلام در شمار اهل بيت پيامبر قرار دارد، هفت سال حكومت مى كند، زمين را از عدل و داد پر مى نمايد. در آن دوران، عيسى بن مريم ظهور مى كند و در دروازۀ «لد» در سرزمين فلسطين، براى قتل دجّال به يارى او مى شتابد. مهدى عليه السلام امامت جماعت اين امّت را بر عهده مى گيرد و در طول زندگانى او عيسى صلوات اللّٰه عليه پشت سر او نماز مى گزارد.

ص: 158

جلال الدين سيوطى در پاسخ به منكران اين مسئله مى نويسد:

وهذا من أعجب العجب، فإن صلاة عيسى خلف المهدي ثابتة في عدة أحاديث صحيحة بأخبار رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم، وهو الصادق المصدوق الذي لا يخلف خبره؛(1)

سخنان اينان بسيار شگفت آور است؛ چراكه نماز خواندن عيسى عليه السلام پشت سر امام مهدى عليه السلام، در گروهى از روايات صحيح از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله نقل شده است. پيامبرى صلّى اللّٰه عليه وآله صادق كه راستگويى او را همگان تأييد مى كنند و تمامى پيش بينى هاى ايشان تحقق مى يابد.

نخستين كسى كه به نقل اين روايت مبادرت كرده، نعيم بن حماد (متوفاى 229) است. وى در كتاب فتن خود مى نويسد:

حدثنا الوليد، عن شيخ، عن يزيد بن الوليد الخزاعى، عن كعب قال : المهدى من ولد العباس؛(1)

وليد از شيخ، از يزيد بن وليد خزاعى، از كعب نقل مى كند كه گفت: مهدى از فرزندان عباس است.

عدم اعتبار روايت را مى توان از دو منظر به اثبات رساند:

نخست وجود دو فرد مجهول با نام «شيخ» و «خزاعى». در سند اين روايت، هويت «شيخ» مشخص نيست و از سوى ديگر، هيچ شرح حالى از «خزاعى» در منابع رجالى اهل سنّت به دست داده نشده است. به همين روى روايت از اين جهت ضعيف است.

از سوى ديگر، عدم استناد حديث به پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله، حديث را با چالش مواجه مى كند؛ چراكه اين عبارت از سوى كعب نقل شده است و مدعاى وى قابل اعتنا نخواهد بود.

از ديگر ناقلان حديث، دارقطنى (متوفاى 385) است. وى در كتاب افراد خود مى نويسد:

حدثنا إبراهيم بن عبدالصمد بن موسى الهاشمي، ثنا محمد بن الوليد القرشي، ثنا أسباط بن محمد وصلة بن سليمان الواسطي، عن سليمان التيمي، عن قتادة، عن سعيد بن المسيب، عن عثمان بن عفان، رضي اللّٰه عنه، قال: سمعت رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم يقول: «المهدي من ولد العباس عمي».(2)

ص: 160

همو در ادامه، حديث را غريب دانسته است كه خود نشانگر عدم اعتبار حديث نزد او است.

عظيم آبادى نيز دربارۀ حديث مى نويسد:

قال السندي في حاشية ابن ماجة، قال ابن كثير: فأمّا الحديث الذي أخرجه الدارقطني في الأفراد عن عثمان بن عفان مرفوعاً «المهدي من ولد العباس عمي»، فإنّه حديث غريب كما قاله الدارقطني، تفرّد به محمّد بن الوليد مولى بني هاشم؛(1)

سندى در حاشيۀ [سنن] ابن ماجه مى گويد كه ابن كثير گويد : حديثى كه دارقطنى به صورت مرفوع از عثمان بن عفان نقل كرده مبنى بر اينكه «مهدى از فرزندان عباس است»، حديث غريبى است و خود دارقطنى نيز به اين مطلب اعتراف نموده، درحالى كه محمد بن وليد از راويان اين حديث است و در نقل اين حديث منفرد است.

وى در ادامه به نقل از مناوى مى نويسد:

في إسناده كذّاب؛(2)

در سند روايت كذاب وجود دارد.

از ديگر كسانى كه در اين باره اظهار نظر كرده است، ابن جوزى است. وى مى نويسد:

فيه محمد بن الوليد المقري. قال ابن عدي: يضع الحديث ويصله ويسرق ويقلب الأسانيد والمتون. وقال ابن أبي معشر: هو كذّاب؛(3)

ص: 161

در حديث محمد بن وليد مقرى قرار دارد. ابن عدى دربارۀ وى مى نويسد: او جاعل حديث بوده است و در اين ميان، به حديث اضافه كرده و يا از آن عبارتى را سرقت نموده و حذف كرده است. وى سند روايات و متون آن را تبديل مى ساخته است. ابن ابى عشر نيز وى را كذاب دانسته است.

سمهودى نيز دربارۀ اين حديث مى نويسد:

ما بعده وما قبله أصحّ منه. وأما هذا ففيه محمد بن الوليد، وضّاع؛(1)

حديث پس و پيش اين روايت از آن صحيح تر است. اما در اين حديث، محمد بن وليد جاعل حديث قرار دارد.

سيوطى نيز در تاريخ الخلفاء، محمّد بن وليد را جاعل حديث دانسته است. وى در انتهاى اين حديث مى نويسد:

تفرد به محمّد بن الوليد مولى بني هاشم وكان يضع الحديث؛(2)

محمد بن وليد در نقل اين حديث منفرد است. وى از جعل كنندگان حديث است.

وى در كتاب جامع صغير و عرف وردى نيز حديث را ضعيف دانسته است.(3)

ذهبى نيز در مورد محمّد بن وليد مى نويسد:

قال ابن عديّ : كان يضع الحديث؛(4)

ابن عدى گويد: محمد بن وليد از جعل كنندگان حديث است.

وى در ميزان الاعتدال نيز دربارۀ محمد بن وليد مى نويسد :

ص: 162

قال ابن عدي: كان يضع الحديث. وقال أبوعروبة: كذاب؛(1)

ابن عدى گويد: وى همواره حديث جعل مى كرد. ابوعروبه نيز گويد: او كذاب است.

براساس مطالب پيش گفته، مى توان دريافت كه حديث از اعتبار برخوردار نبوده و قابل استناد نيست.

از ديگر احاديثى كه برخى بر مدعاى خود اقامه كرده اند، حديثى است كه از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله آمده است كه فرمود:

يا عمي، بي فتح اللّٰه هذه الأمّة وسيختمه برجل من ولدك؛(2)

اى عمو، خداوند با من اين امت را آغاز نمود و با مردى از نسل تو پايان خواهد داد.

اين روايت را سيوطى در كتاب لئالى مصنوعه كه در احاديث جعلى نگاشته، به سند متصل از ابن عباس نقل كرده است. وى پس از نقل آن مى نويسد:

موضوع. المتّهم به الغلابي؛(3)

اين حديث جعلى است و متهم به جعل غلابى است.

از ديگر احاديثى كه با مضمون فوق نقل شده است، حديثى است كه خطيب بغدادى به نقل آن مبادرت كرده است. وى در تاريخ بغداد به سند خود مى نويسد:

حدثنا محمد بن نوح بن سعيد بن دينار المؤذن، حدثني أبي، حدثنا عبدالصمد بن علي، عن أبيه، عن جده ابن عباس، قال: كان رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم راكباً، إذ التفت فنظر إلى العباس فقال: «يا عباس»، قال : لبيك يا رسول اللّٰه. فقال: «يا عم النبي، إنّ اللّٰه ابتدأ بي الإسلام، وسيختمه

ص: 163

بغلام من ولدك وهو الذي يتقدم لعيسى بن مريم»؛(1)

محمد بن نوح مؤذن به سند خود از ابن عباس نقل مى كند كه گفت: آنگاه كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله سواره بود، پس از توجه به عباس به وى نگاه كرد و فرمود: اى عباس. عباس عرضه داشت: لبيك اى پيامبر خدا. پيامبر فرمود: «اى عموى پيامبر، خداوند با من اين امت را آغاز نمود و با جوانى از نسل تو پايان خواهد داد و او كسى است كه پيشواى عيسى بن مريم خواهد شد».

ذهبى ذيل شرح حال «محمد بن نوح مؤذن»، به همين روايت اشاره كرده و آن را كذب معرفى كرده است. وى ذيل همين راويت، نوح بن سعيد، پدر راوى مورد بحث را مجهول دانسته است و در اين ميان، نظر دارقطنى در ضعيف بودن محمد بن نوح را متذكر شده است. وى مى نويسد:

محمد بن نوح المؤذن. شيخ لمحمّد بن مخلّد العطّار بخبر كذب في ذكر المهديّ . رواه عن أبيه نوح بن سعيد – مجهول. عن عبدالصمد بن علي، عن أبيه، عن جده – مرفوعاً: «يا عم، إنّ اللّٰه ابتدأ بي الإسلام وسيختمه بغلام من ولدك يتقدم عيسى بن مريم». [ضعفه الدارقطني].(2)

ابن حجر نيز به مانند ذهبى، ذيل بررسى اعتبار محمد بن نوح مؤذن، اين روايت را دروغ دانسته است.(3)

وى نيز پدر راوى مورد بحث را مجهول دانسته است.(4)

ص: 164

علاوه بر مجهول بودن و ضعف راوى، فرد ديگرى در سند روايت با نام «محمد بن مخلد» قرار دارد كه از سوى عالمان رجالى اهل سنّت تضعيف شده است.

ذهبى دربارۀ وى، ذيل شرح حال «احمد بن حجاج بن صلت»، پس از نقل حديث مورد نظر مى نويسد:

رواه عنه محمد بن مخلد العطّار، فهو آفته. والعجب أنّ الخطيب ذكره في تاريخه، ولم يضعّفه، وكأنّه سكت عنه لانهتاك حاله؛(1)

حديث، از سوى محمد بن مخلد عطار نقل شده است كه وى علت ناسالم بودن حديث است و از خطيب عجيب است كه در تاريخ خود به نقل آن پرداخته است؛ ولى او را ضعيف نشمرده. گويا سكوت خطيب از تضعيف وى به جهت رسوايى حال وى بوده است.

اين مجموع روايت هايى بود كه در برخى منابع اهل سنّت به آن پرداخته شده است كه به صراحت امام مهدى عليه السلام را از نسل عباس رحمه اللّٰه مى داند. در اين ميان، هيچ يك از روايت هاى فوق از اعتبار برخوردار نبوده و قابل تعارض با احاديث صحيحى كه آن حضرت را از نسل فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها و اهل بيت مى داند، نخواهد بود.

بنابراين، از مطالب ياد شده مى توان استفاده نمود رواياتى كه امام مهدى عليه السلام را از نسل عباس معرفى نموده، بى اساس بوده و نمى توان بدان تمسك جست.

پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله؛ يعنى حضرت امام حسن مجتبىٰ عليه السلام است. به همين دليل گروهى از اهل سنّت نيز اين ديدگاه را برگزيده اند كه در ادامه به برخى از اين انظار مى پردازيم.

وى، هم از نسل حضرت امام حسن و هم حسين باشد. چنين به نظر مى رسد كه وى از پدر به امام حسن و از مادر به امام حسين منسوب است. همانند آنچه كه دربارۀ دو فرزند ابراهيم؛ يعنى اسماعيل و اسحاق اتفاق افتاد. آنجا كه تمامى پيامبران بنى اسرائيل از نسل اسحاق بودند و از نسل اسماعيل تنها پيامبر ما به پيامبرى برگزيده شد كه به تنهايى در جاى همۀ آنان نشست و چه نيك جايگزينى شد و به مقام خاتم الانبيائى رسيد. در اينجا هم همين گونه است. از آن جايى كه بيشتر امامان و بزرگان از نسل حسين عليه السلام بوده اند، براى اينكه كفۀ طرف حسن عليه السلام سنگين گردد، مناسب است به او فرزندى عطا شود تا خاتم اوليا گردد و جاى همه آن برگزيدگان و اصفيا را بگيرد!

علاوه بر اين گفته شده: زمانى كه امام حسن عليه السلام از مسند خلافت ظاهرى پايين آمد – همچنان كه در فضايل او در احاديث نبوى نيز اين مطلب آمده – ولايت مرتبۀ قطبيه به او عطا شد. بنابراين مناسب است كه از جمله اين مرتبه والا، انتساب مهدويت به ايشان است. همان مهدويت كه در مقام با نبوت عيساى پيامبر هم تراز است و باعث اعتلاى كلمۀ اسلام و دين پيامبر – كه هزاران سلام و درود بر او باد – مى شود.

روشن است كه در اين گونه امور اعتقادى روا نيست كه جز بر روايات صحيح و متقن كه از ايشان رسيده، اعتماد شود.

بنابراين، ديگر جايى براى چنين استحسان ها و تخيلاتى كه در كلام شيخ على قارى آمده، نيست. عباراتى كه زاييدۀ افكار فاسد و خيالات واهى است.

نتيجه سخن اينكه جايز نيست با استناد به اينكه «چنين گفته شده» و «مناسب است كه اين گونه باشد» و سخنانى از اين دست، عقيده اى را بپذيريم.

دوم آنكه شيخ على قارى بيان داشت كه چون امام حسن عليه السلام در برابر معاويه از خلافت چشم پوشيد، خداوند نيز امام مهدى عليه السلام را از فرزندان او قرار داد.

اما اين سخن را اهل سنّت در مقابل آن روايات اهل بيت عليهم السلام ساخته اند كه آمده است: به دليل جان فشانى و شهادت امام حسين عليه السلام در راه خدا و حفظ دين از نيرنگ منافقان بنى اميه و ديگران، خداوند امام مهدى عليه السلام را از نسل او قرار داده است.

سوم آنكه شيخ على قارى گفت: «در حديث ابواسحاق خواهد آمد…». اين سخن نشان مى دهد كه مهمترين دليل كسانى كه معتقدند امام مهدى عليه السلام از نسل امام حسن عليه السلام است نه امام حسين عليه السلام، همين حديث است.

ما در اينجا به طور مفصل به بحث دربارۀ آن مى پردازيم.

صاحب كتاب مشكاة از ابواسحاق چنين نقل مى كند:

قال عليّ – ونظر إلى ابنه الحسن – قال: «إنّ ابني هذا سيّد كما سمّاه رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم، وسيخرج من صلبه رجل يسمّى باسم نبيّكم، يشبهه في الخُلق، ولا يشبهه في الخَلق». ثمّ ذكر قصّة: «يملأ الأرض عدلاً». رواه

ص: 168

أبوداود ولم يذكر القصّة؛(1)

روزى حضرت على عليه السلام به پسرش حسن عليه السلام نگاه كرد و فرمود: «اين پسرم، به فرمودۀ پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله سيّد و سرور است و از نسل او مردى خواهد آمد كه همنام پيامبر شماست. او در اخلاق به پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله شباهت دارد؛ اما از نظر قيافه و اندام با ايشان متفاوت است». آنگاه آن حكايت را كه «او زمين را از عدل و داد پر مى كند»، نقل كرد.

ابوداوود اين روايت را نقل كرده؛ اما حكايت مذكور را نياورده است.

ملا على قارى در شرح كتاب مشكاة المصابيح، ذيل اين حديث مى نويسد:

فهذا الحديث دليل صريح على ما قدّمناه من أنّ المهدي من أولاد الحسن، ويكون له انتساب من جهة الأُم إلى الحسين، جمعاً بين الأدلّة. وبه يبطل قول الشيعة: إنّ المهدي هو محمّد بن الحسن العسكري القائم المنتظر، فإنّه حسيني بالإتّفاق. لا يقال: لعلَّ علياً رضي اللّٰه تعالى عنه أراد به غير المهدي. فإنّا نقول: يبطله قصّة يملأ الأرض عدلاً، إذ لا يعرف في السادات الحسينية ولا الحسنية من ملأ الأرض عدلاً إلّاما ثبت في حقّ المهدي الموعود؛(2)

اين حديث به روشنى سخنان پيشين ما را تأييد مى كند و نشان مى دهد كه مهدى از فرزندان حسن عليه السلام است و براى جمع بين اين روايت و روايات ديگر بايد گفت : مهدى تنها از طرف مادر به حسين عليه السلام منتسب است. بر اين اساس، سخن شيعيان مبنى بر اينكه «مهدى، محمّد بن حسن عسكرى، قائم و منتظَر است،

ص: 169

چراكه وى به اتّفاق همگان از نسل حسين عليه السلام است» از اعتبار ساقط مى شود.

ممكن است برخى چنين ادعا كنند: شايد على عليه السلام در مورد شخصى غير از مهدى سخن گفته باشد.

در پاسخ بايد گفت: حكايتِ «زمين را از عدل و داد پر مى كند»، اين ادّعا را باطل مى نمايد؛ چراكه در ميان سادات حسينى و حسنى، مهدى موعود تنها كسى است كه به عنوان پركنندۀ عدل و داد در زمين شناخته مى شود.

از ميان منابع شش گانه اى كه اهل سنّت آن ها را صحاح مى نامند اين حديث تنها در سنن ابى داوود ثبت شده است.

ابن اثير در همين باره مى نويسد:

د – أبوإسحاق، عمرو بن عبداللّٰه السبيعي، قال: قال عليّ – ونظر إلى ابنه الحسن – فقال… ثمّ ذكر قصّة «يملأ الأرض عدلاً» أخرجه أبوداود ولم يذكر القصّة؛(1)

ابوداوود از ابواسحاق عمرو بن عبداللّٰه سبيعى اين گونه نقل مى كند: «على عليه السلام به فرزندش حسن عليه السلام نگاه كرد و… آنگاه آن حكايت را كه او زمين را از عدل و داد پر مى كند، ذكر نمود»، ابوداوود اين روايت را ثبت كرده، اما حكايت مذكور را نياورده است.

عن علي رضي اللّٰه عنه قال – وقد نظر إلى ابنه الحسن -: «إنّ ابني هذا سيّد كما سمّاه النبي، وسيخرج من صلبه رجل يسمّى باسم نبيّكم يشبهه في الخُلق ولا يشبهه في الخلق».

وعنه عن النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم قال: «يخرج رجل من وراء النهر…».

رواهما أبوداود؛(1)

نقل شده است: روزى على عليه السلام به فرزندش حسن عليه السلام نگاه كرد و فرمود : «اين پسرم، به فرموده پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله سيّد و آقاست و از نسل او مردى خواهد آمد كه همنام پيامبر شماست. در اخلاق به پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله شباهت دارد؛ اما از نظر چهره و اندام با ايشان متفاوت است».

همچنين در روايت ديگرى على عليه السلام فرمود: پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود : «مردى از ماوراء النهر ظهور خواهد كرد…». اين دو حديث را ابوداوود نقل كرده است.

قصّة «يملأ الأرض عدلا»؛(1)

ابوداوود مى گويد: براى من نقل شده است كه هارون بن مغيره، از عمرو بن ابوقيس، از شعيب بن خالد، از ابواسحاق چنين روايت نمود كه على عليه السلام گفت… آنگاه آن حكايت را كه «زمين را از عدل و داد پر مى كند» ذكر نمود.

براى سست بودن اين حديث، قسمت آغازين و پايانى سند آن كافى است؛ چراكه ابوداوود مى نويسد: «از هارون بن مغيره، براى من روايت شد». حال بايد پرسيد : چه كسى اين حديث را براى ابوداوود نقل كرده است ؟

در پايان سند نيز نام ابواسحاق سبيعى ديده مى شود كه در دوران زندگى خود تنها يك بار على عليه السلام را ديده و در آن يك بار نيز سخنى ميان آن ها رد و بدل نشده است.

از اين رو ترديدى نيست كه ابواسحاق اين روايت را از فرد ديگرى شنيده است؛ اما در متن حديث، نام و نشان اين فرد وجود ندارد.

حافظ منذرى دربارۀ سند اين حديث مى نويسد:

هذا منقطع، أبو إسحاق رأى علياً عليه السلام رؤية. وقال فيه أبوداود: حدّثت عن هارون بن المغيرة؛(2)

اين حديث، منقطع است؛ زيرا ابواسحاق تنها يك بار على عليه السلام را ديده و در آن يك بار هم با او سخن نگفته است. همچنين ابوداوود در آغاز اين حديث مى گويد : «از هارون بن مغيره براى من روايت شد».

تبريزى در مشكاة المصابيح، سند روايت را ضعيف دانسته و مى نويسد :

ص: 172

ضعيف؛(1)

[اِسناد اين حديث] ضعيف است.

مباركفورى نيز سند حديث را منقطع دانسته است.(2)

آلبانى نيز اين روايت را در كتاب «ضعيف سنن ابى داود» نقل كرده است.

ديگر احاديث موجود پيرامون اين مسئله كه در برخى از كتاب هاى ديگر آمده نيز به همين اشكال مبتلا هستند. براى مثال، سلمى شافعى در كتاب عقد الدرر في أخبار المنتظر از اعمش، از ابووائل حديث ابواسحاق را روايت كرده است؛ اما نسخه هاى اين كتاب با يكديگر تفاوت دارند، به گونه اى كه در نسخۀ اصلى و نيز نسخۀ استنساخ شده از خط نويسنده آمده است: «به حسين عليه السلام نگاه كرد».

ولى در برخى نسخه هاى ديگر اين كتاب، عبارت «به حسن عليه السلام نگاه كرد» ديده مى شود.

سلمى شافعى از كتاب صفة المهدى حافظ ابونعيم اصفهانى، حديث حذيفه را كه از كتاب ذخائر العقبى اقتباس شده است، روايت مى كند؛ اما در نسخۀ اصلى كتاب كه به دست نوشت سلمى شافعى نگاشته شده و همچنين نسخه اى كه از خط وى استنساخ شده، اين گونه آمده است:

وضرب بيده على الحسين؛

آنگاه با دستش بر حسين عليه السلام زد.

ولى در برخى ديگر از نسخه ها نام «حسن عليه السلام» در برابر ديدگان خواننده قرار مى گيرد.(1)

آيا اين اختلاف به خاطر تشابه نگارشى دو واژۀ «حسن» و «حسين» به وجود آمده، يا اينكه برخى مغرضان به عمد، اصل روايت را دستكارى كرده اند تا حقايق به همان شكلى كه هست در اختيار امّت قرار نگيرد و مسلمانان از روايات اهل بيت عليهم السلام كه بيش از هركس ديگرى از سيره پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله آگاهى داشته

ص: 174

و عالم ترين مردمان به علوم او هستند، محروم گردند؟

هرچند احتمال نخست دور از انتظار نيست؛ اما احتمال دوم درست تر به نظر مى رسد؛ چراكه شواهد فراوانى به ويژه در ارتباط با اهل بيت عليهم السلام اين احتمال را تقويت مى كند.

در اين مورد قرينه و دليل مستحكمى وجود دارد كه نشان مى دهد برخى عالمان اهل سنّت در جهت كتمان اين حقيقت كه «مهدى عليه السلام از فرزندان امام حسين عليه السلام است»، تلاش كرده و يا دست كم از بيان صريح آن سرباز مى زده اند. اما اينكه علّت رفتار اين علما چه بوده است ؟

براى مثال، پيش از اين آمد كه ابوالحسين احمد بن جعفر بن منادى و ابوعبداللّٰه بن حمّاد – كه هر دو از پيشوايان و حافظان اهل سنّت هستند – از قتاده چنين روايت مى كنند كه گفت:

قلت لسعيد بن المسيّب: أحقّ المهدي ؟ قال: نعم، هو حقّ . قلت: ممّن هو؟ قال: من قريش. قال: قلت من أيّ قريش ؟ قال: من بني هاشم. قلت: من أيّ بني هاشم ؟ قال من ولد عبدالمطلب. قلت: من أيّ ولد عبدالمطلب ؟ قال : من أولاد فاطمة. قلت: من أي ولد فاطمة ؟ قال: حسبك الآن؛(1)

به سعيد بن مسيّب گفتم: آيا مهدى حق است ؟ گفت: آرى.

گفتم: از كدام قبيله است ؟ گفت: از قريش.

گفتم: از كدام تيره قريش ؟ گفت: از بنى هاشم.

گفتم: از كدام بنى هاشم ؟ گفت: از فرزندان عبدالمطلب.

گفتم: از كداميك از فرزندان عبدالمطلب ؟ گفت: از فرزندان فاطمه.

ص: 175

گفتم: از كداميك از فرزندان فاطمه ؟ گفت: تا همين جا كافى است!

حال بايد پرسيد: چرا «تا همين جا كافى است»؟!

اينك به بررسى قسمت پايانى حديث مى پردازيم. همان گونه كه گذشت ابوداوود مى گويد:

ثمّ ذكر قصّة: «يملأ الأرض عدلا»؛

سپس آن حكايت را كه «زمين را از عدل و داد پر مى كند» ذكر كرده است.

پرسش اينجاست كه چه كسى حكايت يادشده را ذكر كرد؟

همان گونه كه ابن اثير، خطيب تبريزى صاحب مشكاة و ديگران نيز گفته اند، ابوداوود اين حكايت را نقل نكرده است. علت اين كار چه بوده است ؟

وانگهى صاحب كتاب تاج به طوركلى اين قسمت از روايت را – يعنى «سپس آن حكايت را كه «زمين را از عدل و داد پر مى كند» نقل كرد» – از قلم انداخته است. اين خود نشان مى دهد كه جملۀ يادشده، جزء حديث نبوده است.

در اثبات و تأكيد هرچه بيشتر اين ادّعا همين بس كه حافظ بيهقى در كتاب بعث و نشور، روايت يادشده را از قول ابواسحاق نقل مى كند و بدون اشاره به جملۀ مذكور، اين روايت را با عبارت «در اخلاق به پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله شباهت دارد؛ اما از نظر چهره و اندام با ايشان متفاوت است»، پايان مى دهد.(1)

روشن مى گردد كه اين حديث قابل اعتنا نيست. بنابراين، ديگر وجهى براى سخنان شيخ على قارى باقى نمى ماند و ادّعاى او مبنى بر اينكه حديث يادشده، عقيدۀ شيعه اماميه را از درجۀ اعتبار ساقط مى كند، اعتبار ندارد.

همچنين ايرادى كه ايشان در قالب عبارت «ممكن است برخى ادّعا كنند كه شايد على عليه السلام…» بيان كرده، درست نيست؛ چراكه بر فرض ذكر واژۀ «حسن» در حديث يادشده، معلوم نيست كه عبارت «زمين را از عدل و داد پر مى كند» از سوى اميرالمؤمنين عليه السلام ايراد شده باشد.

خلاصۀ مطلب اينكه حديث ابوداوود با فرض صحّت سند، هيچ دلالتى بر ديدگاه برخى از اهل سنّت كه مهدى از نسل امام حسن عليه السلام است، ندارد و پيش از اين ثابت شد كه آنان در كتاب هاى معتبر و مشهور خويش، فقط به اين روايت استناد مى كنند. حال آنكه مقدار صلاحيت اين روايت از نظر سند، دلالت و متن روشن گرديد كه قابل استناد نيست.

ص: 177

9. محمد بن يوسف گنجى (متوفاى 658)،

10. شمس الدين ابن خلكان (متوفاى 681)،

11. ابن طقطقى حسنى (متوفاى 709)،

12. ابن فوطى شيبانى (متوفاى 723)،

13. عمادالدين ابوالفداء (متوفاى 732)،

14. شمس الدين ذهبى (متوفاى 748)،

15. زين الدين ابن وردى (متوفاى 749)،

16. صلاح الدين صفدى (متوفاى 764)،

17. ابومحمد يافعى (متوفاى 768)،

18. تفتازانى (متوفاى 792)،

19. ابن خلدون (متوفاى 808)،

20. محمد بن شحنه حلبى (متوفاى 815)،

21. عبدالرحمان جامى (متوفاى 817)،

22. احمد بن على قلقشندى (متوفاى 821)،

23. خواجه محمد پارسا (متوفاى 822)،

24. ابن حجر عسقلانى (متوفاى 852)،

25. ابن صبّاغ مالكى (متوفاى 855)،

26. ابن محمد سراج الدين رفاعى (متوفاى 885)،

27. شمس الدين محمد بن طولون (متوفاى 953)،

28. ابن حجر هيتمى (متوفاى 973)،

29. عبدالوهاب شعرانى (متوفاى 974)،

ص: 179

30. عبدالقادر عيدروس (متوفاى 89)،

31. محمد بن حسين سمرقندى (متوفاى 996)،

32. شمس الدين رملى (متوفاى 1004)،

33. أحمد بن يوسف قرمانى (متوفاى 1019)،

34. شهاب الدين ابن عماد (متوفاى 1089)،

35. ضامن بن شدقم حسينى مدنى (متوفاى 1090)،

36. شيخ حسن عراقى (متوفاى قرن 9 يا 10)،

37. عبدالملك عاصمى مكى (متوفاى 1111)،

38. عبداللّٰه شبراوى (متوفاى 1172)،

39. جعفر بن حسن بن عبدالكريم برزنجى (متوفاى 1177)،

40. محمد بن احمد سفارينى (متوفاى 1188)،

41. محمد أمين بغدادى سويدى (متوفاى 1246)،

42. سليمان بن ابراهيم قندوزى (متوفاى 1294)،

43. محمد صديق حسن خان قنوجى (متوفاى 1307)،

44. محمد ويس حيدرى (متوفاى 1405)،

45. خيرالدين زركلى (متوفاى 1410) و برخى ديگر از عالمان اهل سنّت كه به ولادت آن حضرت اعتراف كرده اند.

در ادامه، به نقل نظر برخى از اين عالمان مى پردازيم.

وبعده ابنه محمّد القائم المنتظر الذي بسّر من رأى، وهو الثاني عشر. هذا هو طريق الإثنا عشرية في زماننا؛(1)

پس از امام عسكرى، فرزندش محمّد قائم منتظر – ساكن سامرا – و او پيشواى دوازدهم است. در زمان ما، اين اعتقاد شيعه اماميه است.

اهل بيت حيدر است و حسنين و… پس از هادى حسن ثانى (امام عسكرى) است و پس از او محمد بن حسن كه غائب است.

كسى گمان نبرد كه رافضى شده، يا با آنان موافقم و يا اينكه خارجى و فاسدم.

هناك، ولولدهما المنتظر هناك مشاهد معروفة؛(1)

و اما حسن عسكرى در سال دويست و شصت وفات يافت و هر دو نفر در سامراء دفن شدند و قبور آنان در سامراء مشهور است. براى فرزند منتظَرشان در سامراء مشاهدى معروف وجود دارد.

اباعبداللّٰه الحسين و اميرالمؤمنين عليهما السلام رسانده و به مانند شيعه اظهار نظر كرده است. با اين وجود دست تحريف به حذف قسمتى از نسبى كه ابن عربى برشمرده، مبادرت كرده است. با اين وجود، برخى از عالمان اهل سنّت همچون شعرانى، صبّان و ديگران،(1) به نقل از فتوحات مكيه، تمامى نسل آن حضرت تا اميرالمؤمنين عليه السلام را نقل كرده اند كه بهترين دليل بر اين دستبرد ناميمون است.

ايشان [امام عسكرى] پس از امام هادى به امامت رسيد. ايشان در مدينه و در ربيع الثانى سال دويست و سى و دو به دنيا آمد و در روز جمعه سال دويست و شصت، هشت روز از ربيع الاوّل گذشته بود، در بيست و هشت سالگى از دنيا رفت و در خانۀ خويش، همان خانه اى كه پدرش در آن مدفون بود دفن شد. ايشان پس از خود فرزندى را به جاى گذاشت كه او امام منتظر صلوات اللّٰه عليه است.

وى در جايى ديگر، به هنگام اشكال در طول عمر آن حضرت مى نويسد:

ولا امتناع في بقائه بدليل بقاء عيسى وإلياس والخضر من أولياء اللّٰه تعالى، وبقاء الدجّال وإبليس الملعونين من أعداء اللّٰه تعالى؛(1)

بقاى ايشان استبعادى ندارد؛ چراكه حضرت عيسى، الياس و خضر از اولياى خداى تعالى هنوز باقى اند و دجال و ابليس ملعون از دشمنان خداوند نيز تاكنون زنده.

گنجى در اين عبارت، به رفع شبهۀ طول عمر امام عليه السلام همت گماشته است كه خود نشانگر پذيرش ميلاد آن حضرت است؛ چراكه رفع شبهه از طول عمر آن حضرت فرع بر ولادت است.

بالحجّة… كانت ولادته يوم الجمعة منتصف شعبان سنة خمس وخمسين ومأتين. ولمّا توفّي أبوه كان عمره خمس سنين؛(1)

ابوالقاسم محمّد بن حسن عسكرى فرزند على هادى فرزند محمّد جواد، دوازدهمين امام نزد شيعه دوازده امامى معروف به حجّت… ولادت او در روز جمعه نيمه شعبان سال 255 هجرى اتفاق افتاده است. هنگام وفات پدرش پنج سال داشت.

است و مادر ايشان نرجس يا صفيه ناميده شده است. محل ولادت ايشان سامرا است.

ابوالقاسم محمّد بن حسن عسكرى بن على هادى بن محمد جواد بن على الرضا بن موسى كاظم بن جعفر صادق علوى حسينى. رافضيان وى را خلف حجت دانسته و مهدى، منتظر، صاحب الزمان و خاتم دوازده امام لقب داده اند.

وى در كتاب ديگرش تاريخ الإسلام، ذيل شرح حال امام عسكرى عليه السلام مى نويسد:

الحسن بن علي بن محمّد بن علي الرضا بن موسي بن جعفر الصادق.

أبومحمّد الهاشمي الحسيني أحد أئمة الشيعة الذين تدعي الشيعة عصمتهم. ويقال له الحسن العسكري لكونه سكن سامراء، فإنّها يقال لها العسكر. وهو والد منتظر الرافضة. وأمّا ابنه محمّد بن الحسن الذي يدعوه الرافضة، القائم، الخلف، الحجة، فولد سنة ثمان وخمسين، وقيل: سنة ست وخمسين. عاش بعد أبيه سنتين ثمّ عدم ولم يعلم كيف مات!(1)

ابومحمد حسن بن على بن محمد بن على الرضا بن موسى بن جعفر صادق هاشمى حسينى، يكى از امامان شيعه است كه معتقد به عصمت آنانند. به جهت زندگى در سامرا به وى حسن عسكرى گفته مى شود. به همين روى به سامراء عسكر گفته مى شود. وى پدر كسى است كه رافضيان منتظر اويند. اما فرزندش محمد بن حسن كه رافضيان او را قائم و خلف الحجه مى خوانند، در سال دويست و پنجاه و هشت، يا دويست و پنجاه و شش به دنيا آمد و دو سال پس از پدرش زندگى كرد و آنگاه معدوم شد و مشخص نشد كه چگونه مرد!

وى در اين عبارات، امر ولادت آن حضرت را پذيرفته و به آن اعتراف مى كند

ص: 189

و همين براى اثبات مطلوب كفايت مى كند. اما ادامۀ سخن وى مبنى بر درگذشت آن حضرت مورد پذيرش كسى نيست.

او همچنين در كتاب سير اعلام النبلاء، امام مهدى عليه السلام را فرزند امام عسكرى عليه السلام دانسته است. وى مى نويسد:

المنتظر الشريف، ابوالقاسم محمد بن الحسن العسكري بن علي الهادي ابن محمد الجواد بن علي الرضىٰ بن موسى الكاظم بن جعفر الصادق بن محمد الباقر بن زين العابدين بن علي بن الحسين الشهيد بن الإمام علي بن أبي طالب العلوي الحسيني خاتمة الإثني عشر؛(1)

منتظر شريف، ابوالقاسم محمد بن حسن عسكرى بن على الهادى بن محمد الجواد بن على الرضا بن موسى الكاظم بن جعفر الصادق بن محمد الباقر بن زين العابدين بن على بن حسين شهيد بن امام على بن ابى طالب علوى حسينى، آخرين امامان دوازده گانه است.

حسن عسكرى، پدر محمد منتظر صاحب سرداب است. منتظر دوازدهمين امام شيعيان است كه وى را ملقّب به مهدى، حجت و قائم كرده اند. ولادت ايشان در سال دويست و پنجاه و پنج هجرى رخ داده است.

الحجة المنتظر محمّد بن الحسن العسكري بن على الهادي بن محمّد الجواد بن علي الرضا بن موسى الكاظم بن جعفر الصادق بن محمّد الباقر بن زين العابدين علي بن الحسين بن على بن أبي طالب رضي اللّٰه عنهم، الحجّة المنتظر، ثاني عشر الأئمة الإثني عشر، هذا الذي تزعم الشيعة انّه المنتظر القائم المهدي… ولد نصف شعبان سنة خمس وخمسين ومأتين؛(1)

حجت منتظر محمّد بن حسن عسكرى فرزند على هادى، فرزند محمّد جواد، فرزند على الرضا، فرزند موسى كاظم، فرزند جعفر صادق، فرزند محمّد باقر، فرزند زين العابدين، فرزند حسين بن على، فرزند على بن ابى طالب، حجت منتظر، دوازدهمين امام نزد شيعه اماميّه كه به اعتقاد آنان او قائم و مهدى است… وى در نيمۀ شعبان سال 255 هجرى متولد شده است.

فرزند حسن عسكرى، محمّد مهدى است… او دوازدهمين امام از ائمه است. در روز جمعه نيمۀ شعبان سال 255 هجرى متولّد شد… كنيه اش ابوالقاسم و القابش: حجت، خلف صالح، قائم، منتظر و مشهورترين آن ها مهدى است. صفت ايشان: جوان، زيبا روى و مو، بينى كشيده و پيشانى بلند. وى هنگام وفات پدر پنج سال داشت.

شريف انس كُتُبى حسنى محقق همين كتاب، ذيل فرازهاى پيشين تعليقه اى مفيد نگاشته است. وى مى نويسد:

إختفى الإمام المهدى في سنّ مبكّر. والأمر مسلّم بين السنّة والشيعة على اختفائه وعدم ظهوره. وقد أثبتت لنا الكتب التاريخية أنّ المهديّ دخل السّرداب وهو صغير السنّ ، فلم يكن له عقب، وهذا ما اثبتته كتب الأنساب؛(1)

امام مهدى در كودكى از مردم پنهان شد. اختفاء و عدم ظهور ايشان نزد شيعه و سنّى مسلّم است. كتاب هاى تاريخ اين مطلب را به اثبات رسانده كه مهدى عليه السلام در كودكى داخل سرداب شد، درحالى كه نسلى نداشت. كتاب هاى انساب نيز اين مطلب را به اثبات رسانده اند.

كتبى در كتاب خود نگاشتۀ الأصول في ذريّة البضعة البتول مى نويسد:

وتوفّي الحسن العسكري في أوائل ملك أحمد بن المتوكّل بسرّ من رأى مسموماً… وله من الولد محمد المهدي… وكنيته ابوالقاسم وابوعبداللّٰه، وألقابه: الحجة، والخلف الصالح، والقائم، والمنتظر، والتالي، وصاحب

ص: 193

الزمان وأشهرها المهديّ … وكان عمره حين توفّي أبوه خمس سنين؛(1)

حسن عسكرى در ابتداى سلطنت احمد بن متوكل در سامرا با سمّ به شهادت رسيد… او فرزندى به نام محمّد مهدى از خود به جاى گذاشت… كنيه اش ابوالقاسم و ابوعبداللّٰه است. القاب وى: حجت، خلف صالح، قائم، منتظر، تالى، صاحب الزمان و مشهورترين آن ها مهدى است… هنگام فوت پدر پنج ساله بود.

كتاب تفتازانى نقل كرده، احمد بن حسن أجهورى است. وى مى نويسد:

قال السعد التفتازاني في شرح عقائد النسفي: إنّ المهدي بن حسن العسكري بن علي النقي بن محمد الجواد بن علي الرضا بن موسى الكاظم بن جعفر الصادق بن محمد الباقر بن زيد بن علي بن زين العابدين بن الحسين بن الإمام عليّ كرّم اللّٰه وجهه؛(1)

سعدالدين تفتازنى در شرح عقائد نسفى گويد: همانا مهدى فرزند حسن عسكرى، فرزند على نقى، فرزند محمد جواد، [فرزند] على رضا، فرزند موسى كاظم، فرزند جعفر صادق، فرزند محمد باقر، فرزند زيد، فرزند على، فرزند زين عابدين، فرزند حسين، فرزند امام على كرّم اللّٰه وجهه است.

البته بايد دانست كه بدون ترديد، ورود زيد بن على بن حسين در سلسلۀ نسب امام زمان عليه السلام صحيح نيست.

نيمۀ شعبان سال دويست و پنجاه و پنج رخ داده است. مادرش كنيزى بود كه گفته شده نام وى نرجس است.

الحجّه بن الحسن الخالص بن علي الهادي بن محمد الجواد بن علي الرضا بن موسي الكاظم بن جعفر الصادق بن محمد الباقر بن علي زين العابدين بن الحسين بن علي بن أبي طالب عليهم السلام. وأمّا أمّه فأمّ ولد، يقال لها: نرجس خير أمّة، وقيل: إسمها غير ذلك. وأمّا كنيته فأبوالقاسم. وأمّا لقبه فالحجّه، والمهدي، والخلف الصالح، والقائم المنتظر، وصاحب الزمان، وأشهرها المهدي؛(1)

ابوالقاسم محمد حجت بن حسن، در نيمۀ شعبان سال دويست و پنجاه و پنج در سامرا به دنيا آمد. اما نسب ايشان از سوى پدر و مادر: ابوالقاسم محمد حجت، فرزند حسن، فرزند على هادى، فرزند محمد جواد، فرزند على رضا، فرزند موسى كاظم، فرزند جعفر صادق، فرزند محمد باقر، فرزند على زين عابدين، فرزند حسين بن على بن ابى طالب عليهم السلام است. مادر ايشان كنيز است كه گفته شده نامش نرجس خير أمه بوده است و نام ديگرى نيز براى ايشان گفته شده است. اما كنيه اش ابوالقاسم است. القابش: حجت، مهدى، خلف صالح، قائم منتظر صاحب الزمان و مشهورترين لقب ايشان مهدى است.

هذه النعمة المقدّسة، فمنّ اللّٰه عليه بأن جعل في بيته كبكبة الإمامة، وختم ببنيه هذا الشأن. على أنّ الحجّة المنتظر الإمام المهدي عليه السلام من ذريته الطاهرة وعصابته الزاهرة… فالحسن العسكري عليه السلام أعقب صاحب السرداب الحجة المنتظر ولي اللّٰه الإمام محمد المهدي عليه السلام؛(1)

عارفان پيشين اهل بيت عليهم السلام روايت كرده اند كه امام حسين عليه السلام، آنگاه كه دانست خلافت و امامت در فرزندان ايشان خواهد بود، خوشحال شده و جان مقدس خويش را در راه خداى تعالى و براى كسب اين منزلت تقديم نمود. خداى تعالى نيز منت نهاد و امامت را در فرزندان ايشان قرار داد تا به حجت منتظر امام مهدى عجل اللّٰه تعالى فرجه الشريف خاتمه يابد. در همين راستا امام حسن عسكرى عليه السلام صاحب سرداب، حجت، منتظر، ولى اللّٰه و امام محمد مهدى عليه السلام را به جاى گذاشت.

سامرا و در نيمه شعبان سال 255 رخ داد. سن او هنگام وفات پدرش پنج سال بود.

خداى تعالى [در همين سن] به او حكمت داد؛ همان طور كه در كودكى به حضرت يحيى حكمت عنايت فرمود و او را امام قرار داد و حضرت عيسى را نيز به مقام نبوت برگزيد.

دوازدهمين آنان محمّد بن حسن بن على بن محمّد بن على الرضا است. كنيه اش ابوالقاسم و لقبش نزد اماميه: حجت، قائم، مهدى، منتظر و صاحب الزمان است. او نزد اماميه دوازدهمين امام است.

شرح حال ابوالقاسم محمد حجت خلف صالح: سن او هنگام وفات پدر پنج سال بود.

خداى تعالى [در همين سن] به او حكمت داد؛ همان طور كه در كودكى به حضرت يحيى حكمت عنايت فرمود. آن حضرت چهارشانه، داراى صورت و مويى نيكو، بينى كشيده، پيشانى نورانى است… علما اتفاق دارند كه مهدى همان كسى است كه در آخرالزمان قيام مى كند.

الكاظم بن جعفر الصادق بن محمد الباقر بن علي زين العابدين بن الحسين بن على بن أبي طالب رضي اللّٰه تعالى عنهم أجمعين. ولد يوم الجمعة منتصف شعبان سنة خمس وخمسين ومائتين. ولمّا توفّي أبوه كان عمره خمس سنين؛(1)

فرزند امام عسكرى محمد را به تنهايى جاى خود گمارد و او امام محمد مهدى فرزند حسن عسكرى فرزند على تقى فرزند محمد جواد فرزند على رضا فرزند موسى كاظم فرزند جعفر صادق فرزند محمد باقر فرزند على زين عابدين فرزند حسين فرزند على فرزند ابى طالب رضى اللّٰه تعالى عنهم اجمعين است. روز نيمه شعبان سال دويست و پنجاه و پنج به دنيا آمد و هنگام رحلت پدر، سنش پنج سال بود.

ليلة النصف من شعبان سنة خمس وخمسين ومئتين قبل موت أبيه بخمس سنين. وكان أبوه قد أخفاه حين ولد، وستر أمره لصعوبة الوقت وخوفه من الخلفاء، فإنّهم كانوا في ذلك الوقت يتطلّبون الهاشميين، ويقصدونهم بالحبس والقتل. كان الإمام محمّد الحجّة يلقّب أيضاً بالمهدي، والقائم، والمنتظر، والخلف الصالح، وصاحب الزمان، وأشهرها المهديّ ؛(1)

دوازدهمين نفر از امامان ابوالقاسم محمد الحجه امام است. گفته شده نام ايشان مهدى منتظر است. امام محمد الحجه فرزند امام حسن خالص، در نيمۀ شعبان سال دويست و پنجاه و پنج، پنج سال پيش از فوت پدرش در سامراء به دنيا آمد. هنگام ولادت، پدرش او را مخفى نمود و به جهت سختى آن عصر و ترس از خلفاء، امر ايشان پوشيده ماند؛ زيرا آنان در آن عصر به دنبال هاشميان بوده و آنان را زير نظر مى گرفتند تا كشته و يا حبسشان كنند. امام محمد الحجه به مهدى، قائم، منتظر، خلف صالح و صاحب الزمان نيز ملقب بوده و مشهورترين اين القاب مهدى است.

ويعرف بالحجّة… كانت ولادته في منتصف شعبان سنة خمس وخمسين ومائتين؛(1)

او ابوالقاسم، محمد فرزند حسن عسكرى فرزند على هادى فرزند محمد جواد فرزند على رضا فرزند موسى كاظم فرزند جعفر صادق فرزند محمد باقر فرزند زين العابدين على فرزند حسين فرزند على فرزند ابى طالب رضوان اللّٰه عليهم اجمعين است. بر اساس عقيدۀ شيعه، محمد بن حسن دوازدهمين نفر از امامان دوازده گانه است و به حجت شناخته مى شود… ولادت او نيمه شعبان سال دويست و پنجاه و پنج هجرى رخ داده است.

والخلف الصالح، والقائم، والمنتظر، وصاحب الزمان، وأشهرها المهديّ ؛(1)

وفات ابومحمّد حسن بن على در روز جمعه هشتم ربيع الاوّل سال 260 رخ داد. او فرزندى با نام محمد به جاى گذاشت… مادرش امّ ولد و نرجس نام داشت…

كنيه اش ابوالقاسم و القابش در ميان اماميه حجت، مهدى، خلف صالح، قائم، منتظر و صاحب الزمان است و مشهورترين آن ها مهدى است.

دخل السرداب في دار أبيه وأمّه تنظر اليه فلم يخرج بعد إليها؛(1)

ابوالقاسم محمّد بن حسن عسكرى فرزند على هادى… بر پايۀ اعتقاد اماميه، دوازدهمين امام از امامان دوازده گانه و معروف به حجت است… شيعيان معتقدند كه او – درحالى كه مادرش نظاره گر وى بود – داخل سرداب خانه پدر شده و هنوز خارج نشده است.

في ذلك العصر لا تتجاوز هذا الحدّ، فما بعده من الأعصار أولى بذلك في العادة الغالبة العامّة، فإنّ أعمار بني آدم في الغالب كلّما تأخّر الزّمان قصرت ولم تطل، فإنّ نوحاً عليه السلام لبث في قومه ألف سنة إلّاخمسين عاماً، وآدم عليه السلام عاش ألف سنة كما ثبت ذلك في حديث صحيح رواه التّرمذيّ وصحّحه، فكان العمر في ذلك الزّمان طويلاً، ثمّ أعمار هذه الأُمّة ما بين الستين إلى السبعين، وأقلّهم من يجوز ذلك، كما ثبت ذلك في الحديث الصحيح؛(1)

عُمْر نمودن يكى از مسلمانان در اين مدت، امرى است كه به طور عادى در امت پيامبر دروغ بودن آن آشكار است؛ از اين رو شخصى در اسلام يافت نمى شود كه به دنيا آمده و 120 سال عمر كند، چه رسد كه بيشتر از آن عمر نمايد. در حديثى صحيح از پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله ثابت شده است كه در آخر عمر خود فرمود: «امشب را به خاطر بسپاريد؛ زيرا پس از گذشت صد سال از اين زمان، احدى از ساكنان كنونى زمين باقى نخواهند ماند». پس آن كس كه در آن زمان يك سال و يا قريب به آن داشته است، به يقين بيش از صد سال زندگى نمى كند و آنگاه كه زمان زندگى در اين عصر از اين حد تجاوز نمى كند، در عصرهاى پس از اين نيز بنابر اولى تجاوز نخواهد كرد؛ چراكه غالبا عمر فرزندان آدم با گذر زمان كوتاه شده و طولانى نخواهد شد؛ چراكه نوح عليه السلام – همان گونه كه در حديثى صحيح كه ترمذى به نقل آن پرداخته و تصحيح نموده است – در ميان قومش نهصد و پنجاه سال زندگى نمود و حضرت آدم هزار سال. پس عمر در آن زمان طولانى بوده است؛ اما عمرِ مردمان

ص: 209

اين امت بين شصت تا هفتاد سال و يا كمتر است و از آن تجاوز نمى كند؛ همانطور كه اين مدعا در روايتى صحيح ثابت است.

ابن تيميّه در اين عبارات، اشكالش را بر عادت و طبيعت استوار نموده است و بر پايۀ برخى روايات، عمر مردمان امت پيامبر را كوتاه و بين 60 تا 70 سال دانسته است.

از ديگر كسانى كه به طول عمر آن حضرت اشكال نموده، تفتازانى است. وى به مانند ابن تيميّه، طول عمر امام زمان عليه السلام را خلاف عادت دانسته و ساير فرق را مخالف اين ديدگاه شيعه برشمرده و مدعى است دليلى از سوى پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله در طولانى بودن عمر افراد امت به ويژه امام زمان عليه السلام وجود ندارد. وى مى نويسد:

وزعمت الإمامية من الشيعة أنّه محمّد بن الحسن العسكري، اختفى عن الناس خوفاً من الأعداء، ولا استحالة في طول عمره كنوح ولقمان والخضر عليهم السلام، وأنكر ذلك سائر الفرق؛ لأنّه ادعاء أمر يستبعد جداً، إذ لم يعهد في هذه الأُمّة مثل هذه الأعمار من غير دليل عليه ولا إمارة ولا إشارة إقامة من النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم؛(1)

شيعيان گمان كرده اند محمد بن حسن عسكرى، به جهت خوف از دشمنان از مردمان مخفى شده و به مانند نوح، لقمان و خضر عمر طولانى آن حضرت محال نيست؛ اما در اين ميان، ديگر فرق اسلامى اين طول عمر را انكار كرده اند؛ چراكه ادعايى جدا بعيد است؛ زيرا در اين امت چنين عمرى طولانى سابقه نداشته و از سويى ديگر، دليلى بر اثبات آن وجود نداشته و پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله نيز به آن اشاره نكرده است.

ص: 210

به هر روى اشكال اين دو نفر را مى توان در وجود برخى روايات، استبعاد و نبود فردى با عمرى طولانى در امت و انكار ساير فرق خلاصه نمود كه در ادامه، به بررسى اين اشكالها پرداخته و در پايان، ادلّه حيات آن حضرت را بررسى خواهيم نمود.

ابن تيميّه را برآورده كرده و مدعاى وى را اثبات كند؛ زيرا اين روايت هيچ اشاره اى به آينده ندارد؛ بلكه مقصود پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله اين است كه تا صد سال ديگر، حاضران در اين عصر زنده نخواهند بود و اين برداشت به روشنى از عبارت «ممّن هو على ظهر الأرض» قابل استفاده است. به همين روى اين روايت به آيندۀ امت پيامبر اشاره اى نداشته و دوران ولادت امام زمان عليه السلام را شامل نمى شود.

برداشت ابن قتيبه كه در شمار عالمان برجسته و اديب اهل سنّت جاى مى گيرد، در همين راستا قرار دارد. وى در توضيح اين سخن پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله، در كتاب تأويل مختلف الحديث مى نويسد:

لا نشك أنّه قال: «لا يبقى على الأرض منكم يومئذ نفس منفوسة»؛ يعني ممّن حضره في ذلك المجلس أو يعني الصحابة فأسقط الراوي «منكم»؛(1)

ترديدى نداريم پيامبر خدا كه فرمود: «امروزه از ميان شما، كسى بر روى زمين باقى نمى ماند»؛ يعنى منظور كسانى است كه در آن مجلس حاضرند و يا منظور صحابه است؛ به همين روى راوى واژۀ «منكم» را از قلم انداخته است.

از ديگر كسانى كه در تفسير روايت اظهارِنظر كرده، طحاوى است. وى در كتاب شرح مشكل الآثار مى نويسد:

ووجدنا فيه من كلام عليّ أنّ رسول اللّٰه عليه السلام إنّما كان قصد بكلامه ذلك لمن هو يومئذ على الأرض من الناس لا لمن سواهم؛(2)

در تفسير اين روايت از سخن على عليه السلام كلامى يافتيم كه مقصود پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله كسانى هستند كه در آن روز بر روى زمين بوده اند، نه غير آنان [آيندگان].

ص: 212

وانگهى واقعيت هاى خارجى با مدعاى ابن تيميّه نسبت به اين روايت منافات داشته و همخوانى ندارد؛ زيرا در ميان امت پيامبر كسانى هستند كه بيش از صد سال عمر كرده اند كه از آن جمله مى توان به «لبيد بن ربيعة» با 140 يا 157 سال،(1) «ابوعثمان نهدى» با بيش از 130 سال،(2) «سويد بن غفله» با 128 سال(3) و بسيارى ديگر اشاره نمود.(4)

روايتى ديگر كه ابن تيميّه به آن تمسك جسته، روايتى است كه ترمذى در سنن خود به نقل آن مبادرت كرده است. وى به سند خود مى نويسد:

حدثنا إبراهيم بن سعيد الجوهري، أخبرنا محمد بن ربيعة، عن كامل أبي العلاء، عن أبي صالح، عن أبي هريرة قال: قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم : «عمر أُمّتي من ستين سنة إلى سبعين»؛(5)

ابراهيم بن سعيد جوهرى به سند خود از ابوهريره نقل مى كند كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «عمر امت من بين 60 تا 70 سال است».

وى در ادامه، حديث را «حسن غريب» دانسته است.

ابن تيميّه با استناد به اين حديث، درصدد اين است تا به مخاطب خود بباوراند كه عمر طولانى در امت پيامبر امكان ندارد و عمر مردمان از بيش از 70 سال تجاوز نمى كند! به همين روى، نظر شيعه در طولانى شدن عمر امام زمان عليه السلام سخنى غير صحيح و كلامى باطل دانسته است.

ص: 213

به واقع از شخصى كه محور اعتقادى وهابيّت است و او را شيخ الاسلام دانسته و براى وى تقدسى شگرف قائلند، چنين برداشتى تعجب برانگيز است. آيا به واقع در امت پيامبر كسى بيش از 70 سال عمر نمى كند؟! آيا هم اكنون در ميان مردمان جزيرة العرب و ديگر بلاد اسلامى و غير اسلامى، مسلمانى با سنى بالاتر از 70 وجود ندارد؟!

به هر روى حديث درصدد تعيين حد و حصر براى عمر مردمان امت پيامبر نيست؛ بلكه درصدد بيان عمر نوع مردم است كه در حدود 60 تا 70 سال عمر مى كنند؛ اما اين بدين معنا نيست كه كسى نتواند بيش از اين عمر نمايد.

عالمان اهل سنّت نيز همسو با همين برداشت بوده و با نظر ابن تيميّه مخالفند كه از اين ميان مى توان به مباركفورى اشاره نمود. وى در كتاب تحفة الأحوذى كه در شرح سنن ترمذى نگاشته، در شرح اين حديث مى نويسد:

قيل معناه آخر عمر أُمّتى ابتداؤه إذا بلغ ستّين سنة وانتهاؤه سبعون سنة وقلّ من يجوز سبعين. وهذا محمول على الغالب بدليل شهادة الحال فإنّ منهم من لم يبلغ ستّين سنة، ومنهم من يجوز سبعين… فالظّاهر أنّ المراد به أنّ عمر الأُمّة من المحمود الوسط المعتدل الّذى مات فيه غالب الأُمّة ما بين العددين، منهم سيّد الأنبياء وأكابر الخلفاء، كالصدّيق والفاروق والمرتضى، وغيرهم من العلماء والأولياء ممّا يصعب فيه الإستقصاء؛(1)

گفته شده معناى روايت آن است كه آخر عمر امت من، ابتداى آن شصت سال و انتهاى آن هفتاد سال است و كم است كسى كه به هفتاد برسد. اين عبارات حمل

ص: 214

بر غالب مى شود؛ چراكه در ميان امت پيامبر كسانى هستند كه به شصت سال نرسيده و كسانى نيز هفتاد را رد مى كنند و از دنيا مى روند… به ظاهر مراد روايت اين است كه عمر افراد امت از سن پسنديده، ميانه و معتدل است كه غالب امت در ميان اين دو زمان مرده اند كه از آن جمله مى توان به سيد انبياء [پيامبر اكرم]، بزرگان خلفاء همچون صديق، فاروق، مرتضى و غير آنان از علما و اوليائى كه شمارش آنان مشكل است، اشاره نمود.

بر پايۀ گفته مباركفورى، اين روايت درصدد حصر عمر امت پيامبر ميان شصت و هفتاد نيست؛ بلكه درصدد بيان ميانگين سن مرگ در ميان امت پيامبر بوده و درصدد نفى آنانى كه بيش و يا كمتر اين سن عمر كنند، نمى باشد. شاهد بر آن، كسانى است كه پيش از 60 سال و پس از 70 سال از دنيا رفته اند كه از صدر اسلام تاكنون، مجموعه اى عظيم در زمرۀ پيش و پس از اين دو زمان قرار مى گيرد.

بنابراين، استناد ابن تيميّه به اين روايت در استبعاد عمر طولانى امام زمان عليه السلام باطل است.

اين مدعا نيز بدون ترديد باطل است و در ادامه خواهيم ديد نه تنها اين امر امكان وقوعى داشته؛ بلكه به وقوع نيز پيوسته است. البته تفتازانى اين حقيقت را انكار نمى كند كه امام مهدى عليه السلام به عنوان فرزند امام حسن عسكرى عليه السلام ديده به جهان گشوده است؛ بلكه تنها طولانى شدن غير معمول عمر امام را بعيد مى داند.

به هر روى اين اعتقاد با حديثِ پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله كه فرمود:

من مات ولم يعرف إمام زمانه مات ميتة جاهلية؛

هركس بميرد و امام زمان خود را نشناسد، به مرگ دوران جاهلى مرده است.

در تعارض است؛ زيرا چنان كه گذشت، اين حديث نشان مى دهد كه هيچ گاه زمين و زمانه از وجود امام خالى نمى شود؛ به همين روى برخى ديگر از علماى اهل سنّت، ابعاد مسأله را بهتر متوجّه شده و به جاى آنكه از وفات امام مهدى عليه السلام سخن بگويند، مى گويند: نمى دانيم چه شده و چه اتفاقى براى ايشان رخ داده است ؟

به هر روى اين همه ترديد به جهت استبعادى است كه اينان دچار آن شده و زنده بودن امام زمان عليه السلام را برنمى تابند.

اما در پاسخ بايد گفت وقوع يك شىء، فرع بر امكان آن است. به بيانى ديگر، اگر شيئى به وقوع پيوست حاكى از امكان وقوعى آن است و ديگر پرسش از امكان آن صحيح نخواهد بود. به همين روى اگر ثابت كرديم كسانى عمرى طولانى داشته و زيست بلندمدت در پروندۀ زندگى آنان ثبت است، بنابر اولى امكان وقوع نيز به اثبات رسيده و مدعا ثابت خواهد شد؛ چراكه خداوند متعال با اراده خود، توانسته است عمرى بسيار طولانى به حضرت نوح عليه السلام ارزانى داشته و خضر و عيسى عليهما السلام

ص: 216

را تاكنون زنده نگاه دارد، به طورى كه اعتقاد به زنده بودن عيسى عليه السلام، در زمرۀ ضروريات اعتقادى مسلمانان است و هيچ كس نمى تواند وجود عيسى عليه السلام را انكار نمايد. از همين دست است دجّال كه بر اساس منابع اهل سنّت، هم اكنون زنده است.

به هر روى هرچه افراد، مصاديق و شواهد فراوانى در جهان يافت شود، دور از ذهن بودن مسأله طول عمر امام مهدى عليه السلام نيز روز به روز، اعتبار خود را بيشتر از دست خواهد داد.

با بررسى منابع مختلف اهل سنّت، مى توان دريافت كه در طول تاريخ، افراد بسيارى داراى عمرهاى طولانى بوده كه گاهى به هزار سال مى رسيده است و همين بهترين دليل بر امكان طولانى بودن عمر امام زمان عليه السلام بوده و محال بودن آن را به محاق مى برد.

در منابع اهل سنّت، به عمر برخى كه از صد سال شروع شده و تا به هزار و بلكه بالاتر از آن پرداخته اند كه در ادامه، به نام برخى از كسانى كه بيش از 500 سال عمر كرده اند مى پردازيم تا در اين ميان، به ردّ سخن ابن تيميّه كه زنده بودن امام زمان تا عصر خود (قرن هفتم) را محال مى شمارد بپردازيم.

از افرادى كه 500 سال عمر كرده اند مى توان به سام بن نوح اشاره كرد. بر اساس آيۀ «وَ أُحْيِ اَلْمَوْتىٰ بِإِذْنِ اَللّٰهِ » ، برخى از مفسران به زنده بودن حضرت عيسى على نبيّنا وآله وعليه السلام تأكيد كرده و در اين ميان به نام برخى از معمران از جمله سام بن نوح پرداخته و مى نويسند:

ص: 217

وسام بن نوح دعا عيسى عليه السلام باسم اللّٰه الأعظم فخرج من قبره وقد شاب نصف رأسه. فقال: قد قامت القيامة ؟ قال: لا ولكني دعوتك باسم اللّٰه الأعظم… وكان سام قد عاش خمسمائة سنة وهو شاب؛(1)

عيسى عليه السلام به اسم اعظم، خداوند را خواند تا سام بن نوح به دنيا باز گردد. آنگاه سام درحالى كه نصف سرش جوان بود، از قبرش بيرون آمد. سام بن نوح گفت : قيامت برپا شده ؟ عيسى گفت: نه ولى من تو را به اسم اعظمِ خدا خوانده ام. سام به مدت 500 سال، درحالى كه جوان بود زندگى كرد.

از ديگر كسانى كه بيش از 500 سال عمر كرده اند، هبل بن عبداللّٰه است. بر اساس گزارشى كه ابوالفرج اصفهانى و ابن جوزى به دست داده اند، وى 670 يا 700 سال عمر كرده است. ابوالفرج در اين باره مى نويسد:

عاش هبل بن عبداللّٰه جدّ زهير بن جناب ستمائة سنة وسبعين؛(2)

هبل بن عبداللّٰه جد زهير بن جناب ششصد و هفتاد سال زندگى كرد.

ابن جوزى نيز پس از گزارش عمر 1000 ساله حضرت آدم و عمر 1400 ساله حضرت نوح مى نويسد:

عاش هبل بن عبداللّٰه الكلبي سبعمائة؛(3)

هبل بن عبداللّٰه كلبى هفتصد سال زندگى كرد.

ص: 218

از ديگر كسانى كه بيش از 500 سال عمر كرده اند، حضرت شيث فرزند حضرت آدم است. بر پايه گزارش هاى منابع اهل سنّت، وى 912 سال عمر كرده است.(1)

متُوشلخ بن أخنوخ (919 سال)،(2) انوش بن شيث (950 سال)،(3) حضرت آدم عليه السلام (1000 سال)،(4) حضرت نوح (بين 950،(5) 1050،(6) 1300،(7) 1450(8) و 1600(9) سال)، ذوالقرنين (1000 سال)،(10) عوج بن عناق (بين 1000(11) تا 3600(12) سال) و افراد بسيار ديگر در زمرۀ طولانى عمران جاى مى گيرند كه بيش از 500 سال عمر كرده و از اين جهت محال بودن عمرى اين چنينى را به چالش مى كشند.

ص: 219

عمر دويست و پنجاه سالۀ ايشان است. از جمله عالمانى كه به اين سن تصريح كرده اند، ابونعيم اصفهانى است. وى در كتاب ذكر اخبار اصفهان مى نويسد:

حدّثناه عبداللّٰه بن محمّد بن جعفر، قال: سمعت جعفر بن أحمد بن فارس، قال: سمعت العبّاس بن يزيد يقول لمحمّد بن النّعمان: يقول أهل العلم : «عاش سلمان ثلاثمائة وخمسين سنةً ، فأمّا مائتين وخمسين فلا يشكّون فيه» وكان من المعمّرين؛(1)

عبداللّٰه بن محمد بن جعفر به سند خود از محمد بن نعمان نقل مى كند كه گفت: اهل علم گفته اند: «سلمان 350 سال زندگى نمود كه در 250 سال آن ترديدى وجود ندارد». وى در زمرۀ معمران است.

خطيب بغدادى، ابن عساكر، ذهبى، ابن حجر عسقلانى و برخى ديگر وى را همين گونه توصيف كرده اند.(2)

از ديگر مسلمانانى كه عمر او بيش از صد سال بوده و حدود 400 سال گزارش شده، خانمى با نام «غانمة بنت غانم» است. وى در زمرۀ بنى هاشم بوده و بر اساس گزارش اهل سنّت، در زمان پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله 400 سال سن داشته و تا زمان حكومت معاويه نيز زنده بوده است. داستان وى با معاويه و عمرو عاص شنيدنى است.

وى آنگاه كه با دشنام معاويه به اميرالمؤمنين و حسنين عليهم السلام روبرو شد، در ميان جمع بسيارى از مسلمانان به سخنرانى پرداخت و با اشعارى طولانى و مفصل، به دفاع

ص: 221

از بنى هاشم به ويژه اميرالمؤمنين و حسنين عليهم السلام پرداخت و فضايل اين بزرگواران را به مردمان گوشزد كرد و از سوى ديگر، معاويه را لايق امارت بر مسلمانان ندانست.

وى پس از آن، به مدينه به نزد معاويه و عمرو عاص رفت و به نقد حضورى آنان پرداخت. پس از اين گفت وگو، يزيد از پدرش پرسيد كه عمر اين زن چه ميزان است ؟ و معاويه در پاسخ گفت:

كانت تعدّ على رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم أربعمائة عام، وهي من بقية الكرام؛(1)

در عصر پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله 400 ساله بود. او باقى ماندۀ بزرگان است.

الخضر في زمن إبراهيم أبي الأنبياء؛(1)

همانا مسلمانان بر زنده بودن چهار تن از پيامبران اتفاق نظر دارند. دو تن از آنان؛ يعنى حضرت ادريس و عيسى در آسمان و دوتن از آنان؛ يعنى الياس و خضر در زمين هستند. ولادت حضرت خضر در زمان ابرهيم پدر انبياء بوده است.

وى در جايى ديگر، به نقل از مقاتل مى نويسد:

من الأنبياء أربعة أحياء: اثنان في السماء عيسى وإدريس، واثنان في الأرض إلياس والخضر؛ فالياس في البرّ، والخضر في البحر؛(2)

از ميان انبياء، چهار نفر زنده اند: عيسى و ادريس كه هر دو در آسمانند و الياس و خضر كه هر دو در زمينند. الياس در خشكى و خضر در دريا.

ابن حجر عسقلانى نيز دربارۀ اين چهار نفر، به نقل از كعب الاحبار مى نويسد:

أربعة من الأنبياء أحياء، أمان لأهل الأرض، اثنان في الأرض الخضر وإلياس، واثنان في السماء إدريس وعيسى؛(3)

چهار تن از پيامبران زنده و امان براى اهل زمينند. حضرت خضر و الياس دو پيامبر زنده در زمينند و حضرت ادريس و عيسى دو پيامبر زنده در آسمان.

ابن عادل دمشقى، سيوطى، ثعلبى، حلبى، نويرى و ديگران به همين مضامين، در اين باره سخن گفته اند.(4)

ص: 223

شيخ ابوعمر ابن صلاح مى گويد: خضر نزد جمهور عالمان و صالحان زنده است و عموم مردم نيز با آنان هم عقيده اند و در اين ميان تنها عده اى از محدثان آن را انكار كرده اند.

عينى حنفى نيز در عمدة القارى مى نويسد:

فالجمهور على أنّه باق إلى يوم القيامة؛

جمهور علماء بر اين است كه او تا روز قيامت باقى است.

وى در ادامه به گفته ابن صلاح در اين باره مى پردازد.(1)

و اين نظرى است كه نووى مطرح كرده است. از ثعلبى نيز نقل شده است كه بنابر اعتراف تمامى اهل نظر، خضر نبى و با عمرى طولانى است.

مناوى،(2) زبيدى،(3) قرطبى(4) و ديگران نيز به زنده بوده حضرت خضر تصريح كرده اند.

نكتۀ قابل توجه اين است كه برخى با زنده بودن حضرت خضر مخالفت كرده اند كه بر اساس گفتۀ ابن حجر عسقلانى و مباركفورى،(5) عمده دليل آنان براى اين استبعاد، همان روايت نخستى است كه پيش از اين به آن پرداخته و مدعاى ابن تيميّه دربارۀ آن رد شد. به همين روى ادعاى اينان در چنين استبعادى صحيح نمى باشد.

شكل گرفته است كه چهار نبى از انبياء الاهى هنوز زنده اند كه يكى از بزرگترين آنان حضرت عيسى على نبينا وعلى آله وعليه السلام است؛ ولى مكان زندگى ايشان در آسمان است.

براى اين مطلب، مى توان به برخى آيات، از جمله آيۀ ذيل استناد جست كه خداوند پس از نقل قول آنانى كه مى گفتند حضرت عيسى كشته شده، مى فرمايد:

«مٰا قَتَلُوهُ وَ مٰا صَلَبُوهُ وَ لٰكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَ إِنَّ اَلَّذِينَ اِخْتَلَفُوا فِيهِ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مٰا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اِتِّبٰاعَ اَلظَّنِّ وَ مٰا قَتَلُوهُ يَقِيناً بَلْ رَفَعَهُ اَللّٰهُ إِلَيْهِ » ؛(1)

آنان او را نكشتند و مصلوبش نكردند؛ ليكن امر بر آنان مشتبه شد. آنانى كه دربارۀ وى اختلاف كردند، بدون ترديد در باره وى دچار شك شده اند و هيچ علمى به آن ندارند و فقط از گمان خود پيروى مى كنند. آنان وى را نكشتند؛ بلكه خداوند او را به سوى خود بالا برد.

خداوند در اين آيات، پس از نفى كشته شدن حضرت عيسى، گزارش بالا بردن او به آسمان را به دست داده است.

اما در سورۀ آل عمران، عبارت «مُتوفِّيك»(2) براى حضرت عيسى، به معناى ميراندن ايشان نيست؛(3) بلكه در معانى همچون «قبض و گرفتن»(4) است و با توجه به

ص: 226

اين معنا، مقصود گرفتن حضرت عيسى از زمين است.(1) معانى ديگرى نيز در اين باره مطرح شده است كه براى جلوگيرى از اطالۀ كلام، به همين قدر اكتفا مى كنيم.(2)

از مباحث پيش گفته روشن شد كه حضرت عيسى به آسمان منتقل شده و تاكنون زنده است.

اما آنچه اين نتيجه را قوام بخشيده و بر آن تأكيد مى كند، روايت هايى است كه در منابع اهل سنّت نقل شده و در آن به نزول حضرت عيسى از آسمان و همراهى با امام زمان عليه السلام خبر داده است كه در ادامه به برخى از اين روايات مى پردازيم.

يكى از ناقلان اين حديث بخارى است. وى در كتاب صحيح خود كه به زعم اهل سنّت صحيح ترين كتاب پس از قرآن است، مى نويسد:

حدّثنا ابن بُكير، حدثنا اللّيث، عن يونس، عن ابن شِهاب، عن نافع مولى أبي قتادة الأنصاريّ أنّ أباهُريرة قال: قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم: «كيف أنتم إذا نزل ابن مريم فيكم وإمامكم منكم»؛(1)

ابن بكير به سند خود از ابوهريره نقل مى كند كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود : «چگونه خواهيد بود آنگاه كه عيسى بن مريم در ميان شما فرود آمده و امام شما از ميان شماست ؟».

مسلم نيشابورى نيز دو روايت را به همين مضمون در صحيح خود نقل كرده است.(2)

بغوى، پس از نقل حديث مى نويسد:

هذا حديث متفق على صحّته؛(3)

اتفاق بر صحت اين حديث شكل گرفته است.

به هر روى بر اساس مباحث پيش گفته، زنده بودن آنانى كه پيش از امام زمان عليه السلام زيسته و تاكنون زنده هستند، يكى از بهترين ادلۀ زنده بودن امام زمان عليه السلام بوده و محال بودن حيات حضرت را به ممكن منتهى مى كند.

ص: 228

ص: 230

برخى از دوستان تذكّر دادند كه شما به بررسى موضوعات مربوط به امامت پرداختيد، هم امامت عامه و هم امامت خاصّه و ادلّه نقلى و عقلى امامت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام را به تفصيل بحث كرديد و پس از اثبات امامت آن حضرت، نقد ادلۀ خلافت خلفا سه گانه (ابوبكر، عمر و عثمان) به ميان آورده و به مناسبت، به بحث چالشى عايشه، معاويه، طلحه و زبير نيز اشاره كرديد.

سپس بررسى امامت امامان دوازده گانه پس از اميرالمؤمنين عليهم السلام، ادامۀ مباحث كتاب بود كه به بررسى ادلۀ اثباتى امامت اهل بيت عليهم السلام پرداخته و سخن را با بررسى امامت امام مهدى عليه السلام و مباحث پيرامون ايشان، به پايان رسانديد؛ اما دربارۀ حضرت صديقۀ طاهره فاطمۀ زهرا سلام اللّٰه عليها كه فرزند پيامبر، همسر امام و مادر پيشوايان يازده گانه دين است، سخنى به ميان نياورديد!

مخدره اى با نقشى پررنگ در حوادث صدر اسلام و مدافعى سخت كوش و فدايى حريم امامت و ولايت. بانويى الاهى كه نخستين مدافع امامت اميرالمؤمنين عليه السلام نام گرفت و نخستين شهيدۀ ولايت ملقّب يافت. خانمى كه سرور زنان عالم لقب گرفت و تنها بضعۀ رسول. وجود مقدسى كه رضايت ايشان موجب رضايت خدا و پيامبرش بود و غضب ايشان موجب غضب خدا و رسولش. بانويى كه قدرش را نشناختند و نخواهند شناخت؛ اما نبايد از شناختن ايشان و شناساندن وجود نورانى اش كوتاهى نمود.

ص: 231

به همين روى در خاتمۀ اين كتاب، درصدد بررسى برخى فضائل و مناقب آن حضرتيم تا با يارى از آيات و روايات صحيح صادر شده از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله و با استناد به منابع معتبر اهل سنّت، به نقش آن مخدره در صدر اسلام اشاره كرده و به تحليل شهادت آن حضرت و حوادث رخ دادۀ پس از رحلت پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله بپردازيم، تا با ختام مسك، اين مجموعه را با نام و ياد صديقۀ طاهره سلام اللّٰه عليها به پايان برسانيم.

با رجوع به منابع معتبر فريقين مى توان آيات و روايات بسيارى ديد كه دربارۀ مقام، جايگاه، شخصيت و عظمت حضرت صديقۀ طاهره فاطمۀ زهرا سلام اللّٰه عليها سخن به ميان آورده است. آيات و روايات بسيارى كه مقام و منزلت ايشان را در پيشگاه خدا و رسولش صلّى اللّٰه عليه وآله تبيين كرده و ارزش وجودى ايشان را به رخ جهانيان كشيده است. اهميت تبيين جايگاه آن حضرت آنچنان است كه پيشوايان حديثى فِرَق اسلامى در كنار تأليف كتب مستقل دربارۀ آن حضرت، به بابى مستقل دربارۀ ايشان اختصاص داده و به سهم خود، در شناساندن ايشان قدم گذارده اند.

اين مقامات و فضائل و اين جايگاه و شخصيت را مى توان در كتب مختلف تفسيرى، حديثى، تاريخى، ادبى و ديگر كتب مشاهده نمود كه خود حاكى از پراكندگى و گسترۀ عظمت آن حضرت در منابع مختلف و فِرَق متعدد است.

ص: 232

اى پيامبر خدا، من نيز از اهل بيت هستم ؟

پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود:

إنّ لك عند اللّٰه خيراً؛

به درستى براى تو نزد خدا خيرى است.

در ادامه حضرت امّ سلمه مى گويد:

فوددت أنّه قال نعم، فكان أحبّ إليّ ممّا تطلع عليه الشمس وتغرب؛(1)

من آرزو داشتم كه بفرمايد آرى؛ چراكه آن نزد من از تمام آنچه آفتاب بر آن مى تابد و غروب مى كند دوست داشتنى تر بود.

از ديگر صحابه اى كه آرزوى چنين مقامى را نموده است، سعد بن ابى وقاص است. براى نمونه آنگاه كه معاويه از سعد بن ابى وقاص دربارۀ امتناع وى از سبّ اميرالمؤمنين عليه السلام پرسيد، سعد در پاسخ گفت:

لا أسبّ ما ذكرت ثلاثاً قالهن له رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله، لأن تكون لي واحدة منهنّ أحبّ إليّ من حمر النعم. قال له معاوية: ما هنّ يا أبا إسحاق ؟ قال: لا أسبّه ما ذكرت حين نزل عليه الوحي، فأخذ عليّاً وابنيه وفاطمة فأدخلهم تحت ثوبه، ثمّ قال: «ربّ إنّ هؤلاء أهل بيتي»؛(2)

على را سب نمى كنم مادامى كه سه فضيلتى را كه رسول خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دربارۀ او فرموده به ياد داشته باشم كه اگر يكى از آن ها براى من بود، نزد من از تمام ثروت دنيا دوست داشتنى تر بود. معاويه گفت: آن سه فضيلت چيست اى ابو اسحاق ؟ گفت

ص: 234

او را سب نمى كنم تا وقتى يادم است كه به هنگام نزول وحى (يعنى آيۀ تطهير) پيامبر على و دو فرزندش را به همراه فاطمه گرفت و به زير پوشش خود داخل كرد و آنگاه عرضه داشت: «پروردگارا، اينان اهل بيت من هستند».

ابن كثير نيز نزول آيۀ تطهير را فضيلتى ارزشمند مى داند و از آن با تعابيرى همچون: «هذه النعمة، هذه الغنيمة، هذه الرحمة العميمة، هذه المزيّة وهذه المرتبة العليّة»، ياد كرده است.(1)

همچنين ابن تيميّه نيز از آن به عنوان «هذه الفضيلة» تعبير مى كند.(2) بنابراين روشن است كه آيۀ تطهير فضيلتى براى اهل بيت عليهم السلام است كه احدى در اين فضيلت با ايشان شريك نيست. به همين روى حضرت صديقۀ طاهره سلام اللّٰه عليها كه يكى از مصاديق تام اين آيه است، موصوف به افضل از ديگران، به ويژه همسران پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله خواهد بود.

همين فضيلت اختصاصى آيه دربارۀ اهل بيت عليهم السلام است كه موجب شده خوارج و نواصب همواره در انكار آن كوشيده و چون نتوانسته اند آن را انكار نمايند، مدّعى مشاركتِ ديگران با اهل بيت در اين فضيلت شده اند.

براى نمونه يكى از مفسّران معاصر مى نويسد:

وقد تلقّف الشيعه حديث الكساء، فغصبوا وصف أهل البيت وقصّروه على فاطمة وزوجها وابنيهما عليهم الرضوان، وزعموا أنّ أزواج النبى صلّى اللّٰه عليه وآله لسن من أهل البيت؛(3)

ص: 235

شيعه حديث كساء را به نفع خود استفاده كرده و وصف اهل بيت را غصب نموده است و آن را محدود به فاطمه، همسر و دو فرزند ايشان عليهم السلام كرده اند و بر اين باورند كه همسران پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله از اهل بيت نيستند.

«تلقّف» تعبيرى است كه به جهت توهين و بى احترامى به كار مى رود و اين سنّى متعصب اين گونه بغض خويش را آشكار ساخته و در مقابل ارادۀ خداوند تكبّر ورزيده است. اينان مصداق اين آيه هستند كه خداوند دربارۀ منافقان مى فرمايد:

«قُلْ مُوتُوا بِغَيْظِكُمْ » (1) و اين اراده خداوند است كه آيۀ تطهير را اختصاص به عترت داده و ديگران را در آن شريك ندانسته است. بنابراين، شيعه هرگز چيزى را به نفع خود مصادره نمى كند؛ بلكه همواره در پى حقيقت است و براى روشن ساختن حقايق در برابر منكران و مخالفان، به منابع و مصادر خود آنان استناد و استدلال مى كند و جز قرآن، سنّت و عقل مستمسك ديگرى ندارد و اين منافقان هستند كه براساس هواى نفس به تأويل قرآن پرداخته و روايات پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله را نمى پذيرند و به انكار سنّت مى پردازند و على رغم احاديث فراوانى كه از حيث سند صحيح و معتبر و از حيث دلالت روشن هستند، به لغت، سياق و غير آن استناد مى كنند.

از ديگر نكات قابل استفاده از اين آيه، عصمت اهل بيت عليهم السلام است.

اين مدّعا به سادگى با بررسى الفاظ آيه ثابت مى شود. مرحوم شيخ طوسى در بيان دلالت آيه بر عصمت اهل بيت عليهم السلام مى نويسد:

أنّ لفظة «إنّما» تجري مجرى ليس، وقد دلّلنا على ذلك فيما تقدّم وحكيناه عن جماعة من أهل اللغة، كالزجاج وغيره، فيكون تلخيص الكلام: «ليس

ص: 236

يريد اللّٰه إلّاإذهاب الرجس على هذا الحدّ عن أهل البيت»، فدلّ ذلك على أنّ إذهاب الرجس قد حصل فيهم، وذلك يدلّ على عصمتهم، وإذا ثبت عصمتهم، ثبت ما أردناه؛(1)

همانا لفظ «إنّما» كاربردى همچون ليس دارد و ما در ضمن مباحث گذشته اين امر را مستدل ساخته و از جماعتى از اهل لغت مثل زجاج و ديگران همين معنا را حكايت كرديم. خلاصه كلام اين چنين مى شود: «ارادۀ خداوند نيست مگر بر رفع پليدى در اين حد از اهل بيت» و اين امر دلالت مى كند بر اينكه دفع كردن پليدى از ايشان حاصل شده است و اين دفع پليدى، بر عصمت ايشان دلالت دارد و در صورت اثبات عصمت براى آنان، مطلوب و مراد ما نيز ثابت خواهد شد.

بر اساس عبارت هاى موجود در آيه، خداوند با ارادۀ تكوينى خود اراده فرموده است تا اهل بيت عليهم السلام را از هر رجسى(2) دور نمايد.

همين عموميت «رجس» كه خداوند آن را از اهل بيت عليهم السلام دفع نموده است، بيانگر عصمت است. به همين روى طبرى ذيل اين آيه مى نويسد:

يقول: إنّما يريد اللّٰه ليذهب عنكم السوء والفحشاء يا أهل بيت محمّد

ص: 237

ويطهّركم من الدنس الذي يكون في أهل معاصي اللّٰه تطهيراً؛(1)

خداوند مى فرمايد: اى اهل بيت محمّد، همانا خدا اراده كرده است تا بدى و فحشا را فقط از شما دفع كند و شما را از آلودگى هايى كه در اهل معاصى وجود دارد، به طور كامل پاك سازد.

بر اساس آنچه طبرى در معناى «اذهاب رجس» مى گويد، به روشنى مى توان عصمت را از اين آيه استفاده كرد؛ چراكه دفع بدى، فحشاء و دنس تعبير ديگرى از معناى عصمت است.

قاضى بيضاوى نيز مى نويسد:

(… الرِّجسَ ) الذنب المدنّس… ويطهّركم عن المعاصي؛(2)

رجس، يعنى گناه پليد… و شما را پاك سازد از گناهان.

و فخر رازى در تفسير خود، ذيل اين آيه آورده است:

«لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ اَلرِّجْسَ » ؛ أي يزيل عنكم الذنوب، «وَ يُطَهِّرَكُمْ » ؛ أي يلبسكم خلع الكرامة؛(3)

تا پليدى را از شما دور سازد؛ يعنى گناهان را از شما زايل كند و شما را پاك كند؛ يعنى لباس كرامت بر تن شما بپوشاند.

بنابراين دلالت آيۀ تطهير بر عصمت اهل بيت عليهم السلام روشن است و عجيب است كه بيضاوى، على رغم اينكه از آيۀ تطهير عصمت اهل بيت را برداشت مى كند؛ اما صرفاً با استناد به سياق آن آيه را ردّ مى كند! به عبارت ديگر او معتقد است هرچند از

ص: 238

ظاهر آيه عصمت اهل بيت فهميده مى شود؛ اما از آنجا كه بر اساس سياق، همسران پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله نيز در زمرۀ اهل بيت عليهم السلام هستند و مى دانيم كه آن ها عصمت ندارند؛ بنابراين، نمى توان با تكيه بر آيه به عصمت اهل بيت عليهم السلام استدلال كرد! وى در اين باره مى نويسد:

الإحتجاج بذلك على عصمتهم وكون إجماعهم حجةً ضعيف؛ لأنّ التخصيص بهم لا يناسب ما قبل الآية وما بعدها؛(1)

احتجاج به اين آيه بر عصمت اهل بيت و حجيت اجماع ضعيف است؛ زيرا تخصيص «اهل بيت» به پنج تن آل عبا با قبل و بعد آيه مناسبت ندارد.

با توجه به عبارت بيضاوى، اگر اختصاص اهل بيت به عترت ثابت شود، اين آيه بيانگر عصمت خواهد بود؛ ولى اگر زنان پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله را از اهل بيت بدانيم، نمى توان از آيه عصمت را استفاده نمود؛ زيرا روشن است كه زنان پيامبر معصوم نيستند.

اين كلام بيضاوى از اعتراف وى به ظهور آيه در عصمت اهل بيت حكايت دارد؛ اما دليل وى براى نفى اين ظهور كاملاً بى اساس است؛ زيرا ما پيش از اين اختصاص آيه به عترت را ثابت كرديم و گفتيم استناد به سياق در جايى كه دليل قطعى وجود دارد، صحيح نيست. بنابراين بر اساس سنّت صحيح و صريح، آيه اختصاص به عترت دارد و همسران پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله در زمرۀ اهل بيت نيستند؛ زيرا احدى نمى تواند ادعا كند كه همسران پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله معصوم بوده اند. حضرت خديجه و امّ سلمه سلام اللّٰه عليهما كه نزد ما بسيار محترم هستند قطعاً عصمت ندارند. پس اين آيه هرگز دربارۀ آنان نازل نشده است تا چه رسد به عايشه كه براساس روايات موجود در منابع معتبر سنيان،

ص: 239

پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله خطاى او را – با علم پيشين خويش – پيش از وقوع به وى خبر داده بودند. از همين رو هنگامى كه عايشه در جريان جنگ جمل به منطقۀ حُوأب رسيد، به همراهان خود گفت:

ردّوني! ردّوني! هذا الماء الذي قال لي رسول اللّٰه: «لا تكوني التي تنبحك كلاب الحوأب»؛(1)

مرا بازگردانيد! مرا بازگردانيد! اين آبى است كه رسول خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دربارۀ آن به من فرمود: «آن زنى نباشى كه سگان حوأب بر تو پارس كنند».

وى به هنگام مرگ نيز وصيت كرد كه او را در بقيع دفن كنند؛ زيرا به گفته خود، پس از پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله مرتكب كارهايى شده بود كه به خاطر آن ها از پيامبر شرم داشت. ابن قتيبه، ابن سعد و ابن عبد ربّه در اين باره مى نويسند:

وقيل لها: ندفنك مع رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله ؟ فقالت: «إنّى قد أحدثت بعده، فادفنونى مع أخواتي»، فدفنت بالبقيع؛(2)

به او گفته شد: آيا تو را نزد رسول خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دفن كنيم. گفت: بعد از او كارى از من سر زده است [كه از او شرم دارم]، پس مرا با برادرانم دفن كنيد؛ از اين رو او را در بقيع دفن كردند.

ص: 240

حاكم نيشابورى نيز در اين باره مى نويسد:

حدثنا أبوالعبّاس محمّد بن يعقوب، ثنا أبوالبحتري، عبداللّٰه بن محمّد بن بشر العبدي، ثنا إسماعيل بن أبي خالد، عن قيس بن أبي حازم، قال: قالت عائشة رضي اللّٰه عنها وكانت تحدّث نفسها أن تدفن في بيتها مع رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله وأبي بكر، فقالت: إنّي أحدثت بعد رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم حدثاً، أدفنوني مع أزواجه. فدفنت بالبقيع.

هذا حديث صحيح على شرط الشيخين ولم يخرجاه؛(1)

ابوالعباس محمّد بن يعقوب به سند خود و به نقل از قيس بن ابى حازم آورده است كه گفت: عايشه درحالى كه مى گفت كه با پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله و پدرش ابوبكر دفن شود، گفت: من پس از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله كارهايى انجام دادم؛ به همين روى مرا با همسران پيامبر دفن كنيد و او را در بقيع دفن كردند.

اين حديث بر اساس شرط بخارى و مسلم صحيح است؛ ولى آنان روايت را نقل نكرده اند.

با اين اوصاف، آيا مى توان ادعا نمود كه عايشه از اهل بيتى است كه خداوند هرگونه رجسى را از آن ها دور ساخته است ؟ بنابراين عايشه اى كه يك عمر گناه كرده، هرگز نمى تواند معصوم باشد؛ به ويژه برخى گناهانى كه وى مرتكب شده، برابر با كفرند؛ از جمله اينكه وى بر امام زمان خويش خروج كرده و با او جنگيده است. روشن است چنين كسى نه از اهل بيت به شمار مى رود و نه مى توان او را معصوم دانست.

از سوى ديگر، «اهل بيت» يك اصطلاح خاص قرآنى است كه مصداق آن به روشنى در سنّت بيان شده است. به ويژه ذيل همين آيه، هم ام سلمه رحمها اللّٰه و هم

ص: 241

عايشه ناقل حديث شأن نزول آيه هستند و هر دو اقرار كرده اند كه درخواست ورود به زير كسا داشته اند؛ اما پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله آنان را رانده و اجازه ورود به زير كسا را نداده است؛ بلكه در برخى از عبارات، به صراحت آن دو را در زمرۀ اهل بيت ندانسته اند.

براى نمونه ابن ابى حاتم در اين باره مى نويسد:

حدّثنا أبي، حدّثنا شريح بن يونس أبو الحارث، حدّثنا محمّد بن يزيد عن العوام، يعني ابن حوشب رضي اللّٰه عنه، عن ابن عم له قال: دخلت مع أبي على عائشة فسألتها عن علي رضي اللّٰه عنه، فقالت رضي اللّٰه عنها: تسألنى عن رجل كان من أحبّ الناس إلى رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله، وكانت تحته ابنته وأحبّ الناس إليه ؟ لقد رأيت رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله دعا علياً وفاطمة وحسناً وحسيناً رضي اللّٰه عنهم، فألقى عليهم ثوبا فقال: «أللّهمَّ هؤلاء أهل بيتي، فأذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهيراً». قالت: فدنوت منهم فقلت: يا رسول اللّٰه، وأنا من أهل بيتك ؟ فقال صلّى اللّٰه عليه وآله: «تنحّي فإنّك على خير»؛(1)

ابوحاتم رازى به سند خود از عوام بن حوشب، از عمويش نقل مى كند كه گفت: با پدرم بر عايشه وارد شديم و من از او دربارۀ على عليه السلام پرسيدم. او گفت: از من دربارۀ مردى پرسش مى كنى كه از محبوب ترين مردم نزد پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله بود و دخترش كه محبوبترين مردم نزد او است را به ازدواج او درآورده بود. به تحقيق ديدم كه رسول خدا صلّى اللّٰه عليه وآله على، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام را دعوت كرد و پوششى روى ايشان انداخت و عرضه داشت: «خداوندا، اينان اهل بيت من هستند، پس ناپاكى را از ايشان دور ساز و ايشان را كاملا پاك گردان».

ص: 242

عايشه گويد: نزديك ايشان شدم و گفتم: اى پيامبر خدا، آيا من هم از اهل بيت تو هستم ؟ پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «دور شو! تو زن خوبى هستى».

نكتۀ قابل توجه در اين حديث، برخورد پيامبر با عايشه است. به تصريح عايشه، وقتى وى دربارۀ همراهى خود با اهل بيت سؤال مى كند، پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله وى را كنار مى زند.(1)

به هر روى آيۀ تطهير يكى از آياتى است كه بر عصمت اهل بيت عليهم السلام دلالت داشته و يكى از مصاديق بارز آن، حضرت صديقۀ طاهره، فاطمۀ زهرا سلام اللّٰه عليها است.

آنچه موجب شده است تا فاطمۀ زهرا سلام اللّٰه عليها در كانون اهل بيت عليهم السلام قرار گيرد، اين است كه پس از نزول آيۀ تطهير، پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله به مدت شش ماه به درِ خانۀ حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها آمده و مى فرمود:

الصلاة أهل البيت، إنّما يريد اللّٰه ليذهب عنكم الرجس أهل البيت ويطهركم تطهيراً.(2)

به همراه اهل بيت خويش عليهم السلام، براى مباهله با مسيحيان نجران حاضر شد.

خداى تعالى در قرآن در اين باره مى فرمايد:

«فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَكَ مِنَ اَلْعِلْمِ فَقُلْ تَعٰالَوْا نَدْعُ أَبْنٰاءَنٰا وَ أَبْنٰاءَكُمْ وَ نِسٰاءَنٰا وَ نِسٰاءَكُمْ وَ أَنْفُسَنٰا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اَللّٰهِ عَلَى اَلْكٰاذِبِينَ » ؛(1)

پس هركسى دربارۀ او [عيسى] بعد از آنكه بر تو [به واسطۀ وحى] علم و آگاهى آمد مجادله كند، بگو: بياييد ما پسرانمان را و شما پسرانتان، و ما زنانمان را و شما زنانتان را، و ما نفوسمان را و شما نفوستان را دعوت كنيم. سپس يكديگر را نفرين نماييم، آنگاه لعنت خدا را بر دروغ گويان قرار دهيم.

پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله پيرو اين دستور الاهى، به همراه حسنين، صديقۀ طاهره و اميرالمؤمنين عليهم السلام براى مباهله با مسيحيان نجران خارج شدند و با منظور كردن اين نكتۀ مهم كه پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله براى مباهله، فقط اميرالمؤمنين، حضرت فاطمه زهرا، امام مجتبى و حضرت سيدالشهداء عليهم السلام را فراخوانده، همراه خويش بردند.(2) ايشان پس از حضور در مكان مباهله، به همراهان خود فرمودند:

إذا أنا دعوت فأمّنوا؛(3)

هرگاه من دعا كردم شما آمين بگوييد.

ص: 244

اما مسيحيان كه از راستى ادعاى پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله آگاه بودند، با ديدن اين صحنه بر يقين آن ها افزوده شد. به همين روى بزرگ و اسقف نجران خطاب به همراهان خود گفت:

يا معشر النصارى! إنّى لأرى وجوهاً لو شاء اللّٰه أن يزيل جبلاً من مكانه لأزاله بها، فلا تباهلوا فتهلكوا ولا يبقى على وجه الأرض نصرانيٌّ إلى يوم القيامة؛(1)

اى نصرانيان، به درستى كه من چهره هايى را مى بينم كه اگر خداوند بخواهد كوهى را از جا بركَنَد، قطعاً به واسطۀ آن ها كوه را برخواهد كَند. پس مباهله نكنيد كه هلاك مى شويد و در روى زمين هيچ نصرانى تا روز قيامت باقى نمى ماند و همين ترس از هلاكت، موجب شد تا نصرانيان حاضر به شركت در مباهله نشوند.

همين اتفاقات رخ داده در مباهله گوياى اين است كه روز مباهله، روز گرانقدر و عظيم الشأنى است كه مشتمل بر كرامات و نشانه هاى الاهى است.

اين واقعه از سوى صحابه و تابعان بسيارى نقل شده است كه خود نشانگر مسلّم بودن چنين اتفاقى است.

نقل اين واقعه از سوى عالمان بزرگ اهل سنّت در قرون مختلف نيز بيانگر اهميت آن است و در اين ميان، برخى به تواتر حديث مباهله و به قطعيت صدور آن اذعان كرده اند. حاكم نيشابورى در اين باره مى نويسد:

وقد تواترت الأخبار في التفاسير عن عبداللّٰه بن عباس وغيره أنّ رسول اللّٰه

ص: 245

صلّى اللّٰه عليه وآله أخذ يوم المباهلة بيد علي وحسن وحسين وجعلوا فاطمة وراءهم، ثمّ قال: «هؤلاء أبناؤنا وأنفسنا ونساؤنا»؛(1)

اخبار در تفاسير [به نقل]. از ابن عباس و غير او متواتر است كه رسول خدا صلّى اللّٰه عليه وآله در روز مباهله دست على، حسن و حسين عليهم السلام را گرفت و فاطمه سلام اللّٰه عليها را پشت سر ايشان قرار داد و آنگاه فرمود: «اينان پسران، جان ها و زنان ما هستند».

ابوبكر جصّاص نيز مى گويد:

فنقل رواة السِيَر ونقلة الأثر، لم يختلفوا فيه، أنّ النبي صلّى اللّٰه عليه وآله أخذ بيد الحسن والحسين وعليّ وفاطمة رضي اللّٰه عنهم، ثمّ دعا النصارى الذين حاجّوه إلى المباهلة؛(2)

همانا راويان سيره ها و ناقلان احاديث هيچ اختلافى ندارند [و متفقند] در اينكه پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله دست حسن، حسين، على و فاطمه عليهم السلام را گرفت و نصارايى را كه با ايشان مجادله مى كردند، به مباهله فرا خواند.

ابن عربى مالكى نيز در أحكام القرآن مى نويسد:

روى المفسّرون أن النبيّ صلّى اللّٰه عليه وآله ناظر أهل نجران حتّى ظهر عليهم بالدليل والحجّة، فأبوا الإنقياد والإسلام، فأنزل اللّٰه عزّ وجلّ هذه الآية، فدعا حينئذ عليّاً وفاطمة والحسن والحسين، ثمّ دعا النصارى إلى المباهلة؛(3)

ص: 246

مفسّران روايت كرده اند كه پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله با اهل نجران مناظره كرد و با دليل و برهان بر آن ها غالب شد؛ اما آن ها از پذيرش و تسليم سر باز زدند؛ از اين رو اين آيه نازل شد و پيامبر در اين هنگام على، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام را دعوت كرد و نصرانيان را به مباهله فرا خواند.

محمّد بن طلحه شافعى در همين باره مى نويسد:

أمّا آية المباهلة: فقد نقل الرواة الثقات والنقلة الأثبات، أنّ سبب نزول آية المباهلة، هي قوله تعالى: «فَقُلْ تَعٰالَوْا نَدْعُ أَبْنٰاءَنٰا…» … فلمّا أصبحوا، جاؤوا إلى رسول اللّٰه، فخرج إليهم محتضن الحسين آخذاً بيد الحسن و فاطمة خلفه و عليّ خلفهما ويقول: «أللّهمَّ هؤلاء أهلي»؛(1)

امّا دربارۀ آيه مباهله، پس به تحقيق راويان مورد اعتماد و ناقلان دقيق آن را نقل نموده اند كه سبب نزول آيه «… فَقُلْ تَعٰالَوْا نَدْعُ أَبْنٰاءَنٰا…» … اين بود كه صبح گاهان ايشان با رسول خدا از منزل خارج شدند، درحالى كه رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله حسين را به آغوش كشيده و دست حسن را گرفته بود، فاطمه پشت سر آن حضرت و على پشت هر دو ايشان مى فرمود: «خدايا، ايشان اهل من هستند».

اين آيه، يكى از آياتى است كه دلالت كنندۀ بر فضيلت خاص و يا برترى همراهان پيامبر عليهم السلام در مباهله است و بر همين اساس، امامان عليهم السلام و عالمان شيعه همواره براى اثبات امامت و خلافت بلافصل اميرالمؤمنين عليه السلام و افضليت اهل بيت عليهم السلام از آن بهره جسته اند؛ چنان كه حضرت على بن موسى الرضا عليه آلاف التحية والثناء، اين آيه را از جهت دلالت بر امامت اميرالمؤمنين عليه السلام، بهترين

ص: 247

و روشن ترين آيه در قرآن دانسته اند و با استناد به اين آيه و عمل رسول خدا صلّى اللّٰه عليه وآله پس از نزول آيه، ثابت مى كنند كه اميرالمؤمنين عليه السلام پس از رسول خدا صلّى اللّٰه عليه وآله با فضيلت ترين خلق خداوند سبحان است.

برخى از عالمان اهل سنّت همچون زمخشرى نيز در همين باره مى نويسد:

وفيه دليل لا شيء أقوى منه على فضل أصحاب الكساء؛(1)

و در اين بيان دليلى است كه چيزى قوى تر از آن بر فضيلت اصحاب كساء عليهم السلام وجود ندارد.

يكى از نكات مورد توجه در اين گزارش، اعتراف زمخشرى بر اينكه همراهى اهل بيت عليهم السلام با پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله در مباهله، قوى ترين دليل بر فضيلت اصحاب كساء عليهم السلام است.

علت اين فضيلت را مى توان در دو ساحت جستجو كرد:

نخست اينكه فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها شاهد بر حقانيت پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله بودند و دوم اينكه ايشان به همراه ديگر همراهان پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله مستجاب الدعوه بوده اند كه پيامبر خدا از ايشان مى خواهد دست به دعا برداشته و به دعاى پيامبر خدا آمين بگويند.

به هر روى اين آيه را مى توان در زمرۀ مهمترين آيات بر افضليت و برترى اهل بيت عليهم السلام، به ويژه حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها دانست.

ص: 248

براى نمونه، در برخى منابع معتبر اهل سنّت از جمله صحيح بخارى، قربى به آل محمد صلّى اللّٰه عليه وآله تفسير شده است. بخارى در اين باره مى نويسد:

حدثنا محمّد بن بشّار، حدثنا محمّد بن جعفر، حدثنا شعبة، عن عبدالملك بن ميسرة قال: سمعت طاوساً، عن ابن عباس رضي اللّٰه عنهما: أنه سئل عن قوله: «إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبىٰ » ، فقال سعيد بن جبير: قربى آل محمّد صلّى اللّٰه عليه [وآله] وسلّم. فقال ابن عباس: عجلت! إنّ النبي صلّى اللّٰه عليه وآله لم يكن بطن من قريش إلّاكان له فيهم قرابة. فقال: «إلّا أن تصلوا ما بيني وبينكم من القرابة»؛(1)

محمّد بن بشار به سند خود از ابن عباس نقل مى كند كه دربارۀ آيۀ «إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبىٰ » سؤال شد. سعيد ابن جبير گفت: قربى، آل محمّد صلّى اللّٰه عليه وآله هستند.

ابن عباس به سعيد بن جبير گفت: عجله كردى! همانا هيچ قبيله اى در قريش نيست مگر آن كه پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله در ميان آن ها خويشاوندى دارد. آنگاه پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «در اين صورت موظفيد كه به خاطر خويشاوندى كه ميان من و شما است، صله رحم كنيد».

حاكم نيشابورى نيز در مستدرك، ذيل آيۀ مودّت مى نويسد:

إنّما اتّفقا في تفسير هذه الآية على حديث عبدالملك بن ميسرة الزرّاد، عن طاووس، عن ابن عبّاس أنّه في قربى آل محمّد صلّى اللّٰه عليه وآله؛(2)

ما همه در تفسير اين آيه اتفاقِنظر داريم كه براساس حديث عبدالملك بن ميسره زرّاد، از طاووس، از ابن عباس، آيه دربارۀ آل محمّد صلّى اللّٰه عليه وآله است.

ص: 250

و در كتاب فضائل الصحابه احمد بن حنبل روايت شده:

وفيما كتب إلينا محمّد بن عبداللّٰه بن سليمان الحضرمي يذكر أنّ حرب بن الحسن الطحان حدّثهم قال: نا حسين الأشقر، عن قيس، عن الأعمش، عن سعيد بن جبير، عن ابن عبّاس قال: لمّا نزلت «قُلْ لاٰ أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبىٰ » قالوا: يا رسول اللّٰه، من قرابتنا هؤلاء الذين وجبت علينا مودّتهم ؟ قال: «عليّ وفاطمة وإبناهما عليهم السلام»؛(1)

در آنچه محمّد بن عبداللّٰه بن سليمان حضرمى بر من نوشته يادآور شده كه حرب بن حسن طحان، از حسين اشقر، از قيس، از اعمش، از سعيد بن جبير، از ابن عبّاس نقل مى كند كه آنگاه كه آيۀ «قُلْ لاٰ أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبىٰ » نازل شد، از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله وسلّم سؤال شد كه خويشان شما چه كسانى هستند كه مودّتشان بر ما واجب شده است ؟ پيامبر فرمودند: «على، فاطمه و فرزندانش عليهم السلام».

همين روايت را طبرانى در معجم كبير آورده است. وى مى نويسد:

حدّثنا محمّد بن عبداللّٰه، ثنا حرب بن الحسن الطحان، ثنا حسين الأشقر، عن قيس بن الربيع، عن الأعمش، عن سعيد بن جبير: عن ابن عباس رضي اللّٰه عنهما قال: لمّا نزلت «قُلْ لاٰ أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبىٰ » قالوا: يا رسول اللّٰه، ومن قرابتك هؤلاء الذين وجبت علينا مودّتهم ؟ قال: «علي وفاطمة وإبناهما»؛(2)

ص: 251

محمّد بن عبداللّٰه به سند خود از ابن عباس روايت كرده است كه گفت: وقتى آيۀ «قُلْ لاٰ أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ اَلْمَوَدَّةَ فِي اَلْقُرْبىٰ » نازل شد، به پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله عرضه داشتند: نزديكان تو كه مودتشان بر ما واجب شده است چه كسانى هستند؟ فرمود: «على، فاطمه و دو پسر ايشان».

بر اساس اين روايات و ديگر روايت هاى همسوى آن،(1) مى توان دريافت كه مراد از آيۀ اقرباء، خود رسول خداست، و همين معنا را صحابه فهميدند؛ به همين روى پرسيدند چه كسانى هستند؟ و حضرت در جواب اشخاص اقرباء را معيّن كردند. به همين جهت ذوى القرباى پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله، همين ذوات مقدّس عليهم السلام هستند و روشن است كه در پيشانى آنان، حضرت فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها قرار دارد. به همين روى حضرت فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها مصداق كامل «قرباى» پيامبر خداست كه بر اساس آيۀ مودت، مودت به ايشان به عنوان پاداش رسالت پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله محسوب شده و بر همگان لازم است.

ص: 252

على بن عبدالرحمان بن عيسى به سند خود، به نقل از حذيفه نقل مى كند كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «فرشته اى از آسمان فرود آمده و از سوى خداوند اذن گرفت تا به من سلام نمايد و اين در حالى بود كه اين فرشته تاكنون نازل نشده بود.

وى به من بشارت داد كه فاطمه، سرور بانوان بهشت است».

حاكم نيشابورى پس از نقل اين روايت آن را صحيح دانسته و ذهبى نيز از وى پيروى كرده است.(1)

در عبارتى ديگر، آن حضرت را سرور بانوان اين امت دانسته و فرمود:

فاطمة سيّدة نساء هذه الأُمّة؛(2)

فاطمه سرور بانوان اين امّت است.

در تعبير ديگر، ايشان سرور زنان مومن دانسته شده اند:

فاطمة سيّدة نساء المؤمنين؛(3)

فاطمه سرور بانوان مؤمن است.

و در فرمايشى ديگر، پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله ايشان را سرور و سيده زنان جهان دانسته و مى فرمايد:

فاطمة سيّدة نساء العالمين؛(4)

فاطمه سرور بانوان جهانيان است.

ص: 254

به طور حتم، فاطمه پارۀ تن من است؛ آنچه كه او را بيازارد، مرا مى آزارد.

احمد بن حنبل نيز در مسند نقل مى كند كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود:

إنّما فاطمة بضعة منّي يؤذيني ما آذاها وينصبني ما أنصبها؛(1)

بى ترديد، فاطمه پارۀ تن من است؛ آنچه كه او را بيازارد، مرا مى آزارد و آنچه كه او را اندوهگين سازد، مرا اندوهگين مى كند.

حاكم نيشابورى نيز پس از نقل اين حديث، آن را بر اساس مبانى بخارى و مسلم تصحيح نموده است.(2)

احمد بن حنبل در جاى ديگرى از كتاب، خود اين گونه نقل مى كند كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود:

فاطمة بضعة منّي يقبضني ما يقبضها ويبسطني ما يبسطها؛(3)

فاطمه، پاره تن من است؛ آنچه او را اندوهگين نمايد مرا اندوهگين مى كند و آنچه كه او را شاد نمايد، مرا شاد مى كند.

همين روايت را حاكم نيشابورى در مستدرك نقل و به صحت سند آن تصريح نموده است.(4)

در حديثى ديگر، پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله، غضب دختر گرامى خود اين گونه به غضب خداوند پيوند داده و مى فرمايد :

ص: 256

إنّ اللّٰه يغضب لغضب فاطمة ويرضى لرضاها؛(1)

خداوند به خشم فاطمه، خشمگين و به خشنودى او، خشنود مى گردد.

و يا در حديثى ديگر مى فرمايد:

يا فاطمة، إنّ اللّٰه ليغضب لغضبك ويرضى لرضاك؛(2)

اى فاطمه، همانا خداوند با خشم تو خشمگين و با رضايت تو رضايتمند مى شود.

ما رأيت أحداً كان أصدق لهجة منها غير أبيها؛(1)

هيچ شخصى را راستگوتر از فاطمه، جز پدرش نديدم.

حاكم نيشابورى پس از نقل اين روايت مى نويسد:

هذا حديث صحيح على شرط مسلم ولم يخرجاه؛

اين روايت بر اساس مبناى رجالى مسلم صحيح است؛ ولى بخارى و مسلم نقل نكرده اند.

ذهبى نيز بر صحّت اين روايت صحه گذارده است.(2)

روايت ذيل گوياى برخى از احترامات ايشان نسبت به فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها است.

حاكم نيشابورى در كتاب فضائل فاطمه الزهرا سلام اللّٰه عليها، به نقل روايتى از عايشه دربارۀ آن حضرت پرداخته است. وى در ابتداى اين روايت با عبارت «وقد صحّت الرواية أنّ رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله…»، به نقل از عايشه مى نويسد:

ما رأيت أحداً كان أشبه كلاماً وحديثاً من فاطمة برسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله، وكانت إذا دخلت عليه رحّب بها، وقام إليها، فأخذ بيدها، وقبَّل يدها، وأجلسها في مجلسه؛(1)

احدى را از نظر گفتار و سخن گفتن شبيه تر از فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها به پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله نديدم. هرگاه فاطمۀ زهرا سلام اللّٰه عليها بر پيامبر وارد مى شد، پيامبر به ايشان خوش آمد گفته و به احترام ايشان مى ايستاد، دست فاطمه را مى گرفت و دستش را مى بوسيد و ايشان را در جايگاه خود مى نشاند.

اين رفتار پيامبر خدا را بايد ناشى از توجه آن حضرت به دختر بزرگوارشان براى نشان دادن جايگاه و مقام ايشان به ديگران جستجو نمود، نه عملى ناشى از عواطف و احساسات پدرى.

كان رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم إذا سافر كان آخر عهده بإنسان من أهله فاطمة، وأوّل من يدخل عليه إذا قدم فاطمة؛(1)

آنگاه كه پيامبرخدا صلّى اللّٰه عليه وآله به سفر مى رفت، آخرين كسى كه از اهلش با وى خداحافظى مى نمود فاطمه سلام اللّٰه عليها بود و آنگاه كه از سفر باز مى گشت، نخستين كسى را كه ديدار مى كرد فاطمه سلام اللّٰه عليها بود.

فبكيتُ ، ثمّ سارّني فأخبرني أنّي أوّل أهل بيته أتبعه فضحكتُ ؛(1)

پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله آهسته به من فرمود كه در اين بيمارى، دار فانى را وداع خواهد گفت. به همين روى من گريستم. ديگر بار آهسته به من خبر داد كه من نخستين فرد از اهل بيت ايشانم كه در پى او خواهم رفت؛ به همين روى من خنديدم.

محمد بن اسماعيل بخارى در حديثى ديگر مى نويسد:

عائشة رضي اللّٰه عنها قالت: أقبلت فاطمة تمشي كأنّ مشيتها مشي النّبيّ صلّى اللّٰه عليه وسلّم، فقال النّبيّ صلّى اللّٰه عليه وسلّم «مرحباً بابنتي»، ثمّ أجلسها عن يمينه أو عن شماله ثمّ أسرّ إليها حديثاً فبكت. فقلت لها: لم تبكين ؟ ثمّ أسرّ إليها حديثاً فضحكت، فقلت: ما رأيت كاليوم فرحاً أقرب من حزن فسألتها عمّا قال، فقالت: «ما كنت لأفشى سرّ رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم» حتّى قبض النّبيّ صلّى اللّٰه عليه وسلّم. فسألتها، فقالت: «أسرّ إليّ إنّ جبريل كان يعارضني القرآن كلّ سنة مرّةً وإنّه عارضني العام مرّتين ولا أراه إلّاحضر أجلي، وإنّك أوّل أهل بيتي لحاقاً بي»، فبكيت، فقال: «أما ترضين أن تكوني سيّدة نساء أهل الجنّة أو نساء المؤمنين»، فضحكت لذلك»؛(2)

عائشه مى گويد: فاطمه كه راه رفتنش به سان پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله بود به نزد پيامبر آمد. پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله به ايشان فرمود: «خوش آمدى دخترم» و ايشان را سمت چپ يا راست خويش نشاند. آنگاه آهسته با فاطمه سخن گفت و فاطمه گريه كرد. گفتم: چرا گريه مى كنى ؟ بار ديگر سخنى آهسته گفت و فاطمه

ص: 261

خندان شد [اين دو واكنش به گونه اى بود] كه تا آن روز خوشحالى و اندوه ايشان را اين گونه نزديك به هم نديده بودم. از فاطمه علت آن را جويا شدم. فرمود: سرّ پيامبر خدا را افشا نمى كنم. پس از فوت پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله پرسيدم، فرمود: «پدرم فرمود: «جبرئيل هر سال يك مرتبه قرآن را بر من عرضه مى نمود؛ ولى امسال دو بار بر من عرضه نموده است و چه بسا اجل و مرگ من نزديك است و تو اى دخترم، نخستين كسى هستى كه به من ملحق خواهى شد». به همين دليل گريه كردم و ادامه فرمود: «آيا دوست ندارى كه سرور زنان بهشتى يا زنان مؤمن باشى ؟»، به اين جهت خنديدم».

وغضّوا أبصاركم حتّى تمرّ فاطمة بنت محمّد على الصّراط. فتمرّ مع سبعين ألف جارية من الحور العين كمرّ البرق»؛(1)

ابوبكر محمد بن عبداللّٰه بغدادى در كتاب غيلانيات از ابوايوب انصارى و او نيز از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله نقل مى كند كه فرمود: «آنگاه كه روز قيامت فرا رسد، منادى از ميان عرش ندا مى زند كه اى حاضران، سرهاى خود را پايين بياندازيد و چشمان خود را ببنديد تا اينكه فاطمه دختر پيامبر سلام اللّٰه عليهما به همراه 70 هزار جاريه از حور العين به مانند برق از صراط بگذرد».

وى در ادامه مى نويسد:

أخرج أيضاً عن أبي هريرة رضي اللّٰه عنه أنّ النبي قال: «إذا كان يوم القيامة ينادي مناد من بطنان العرش: أيها الناس، غضّوا أبصاركم حتى تجوز فاطمة إلى الجنة»؛(2)

ابوهريره روايت كرده است كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «آنگاه كه روز قيامت فرا رسد، منادى از ميان عرش ندا مى زند كه اى مردم، چشمان خود را ببنديد تا اينكه فاطمه سلام اللّٰه عليها به سوى بهشت گذر كند».

حاكم نيشابورى در مستدرك خود، به دو روايت در اين باره پرداخته است. وى در روايت نخست مى نويسد:

(وأخبرني) أبوبكر أحمد بن جعفر بن حمدان، ثنا إبراهيم بن عبداللّٰه بن مسلم البصري، ثنا عبدالحميد بن بحر، ثنا خالد بن عبداللّٰه، عن بيان، عن

ص: 263

الشعبي، عن أبي جحيفة، عن علي رضي اللّٰه عنه قال: قال النبي صلّى اللّٰه عليه وآله : «إذا كان يوم القيامة قيل يا أهل الجمع، غضوا أبصاركم وتمرّ فاطمة بنت رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله فتمرّ وعليها ريطتان خضراوان»؛(1)

ابوبكر احمد بن جعفر بن حمدان به سند خود از اميرالمؤمنين على عليه السلام روايت مى كند كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «آنگاه كه روز قيامت فرا رسد، هاتفى ندا مى دهد كه اى خلائق، سرهاى خود را پايين بياندازيد تا اينكه فاطمه سلام اللّٰه عليها دختر محمد صلّى اللّٰه عليه وآله عبور كند. پس آن حضرت درحالى كه دو جامۀ سبز بر تن دارد عبور مى كند».

وى در انتهاى روايت مى نويسد:

هذا حديث صحيح الإسناد ولم يخرجاه؛

اين حديث سندش صحيح است؛ ولى بخارى و مسلم آن را نقل ننموده اند.

وى در جايى ديگر از كتاب خود مى نويسد:

ثنا إبراهيم بن عبداللّٰه العبسي، ثنا العباس بن الوليد بن بكار الضبي، ثنا خالد بن عبداللّٰه الواسطي، عن بيان، عن الشعبي، عن أبي جحيفة، عن علي عليه السلام قال: سمعت النبي صلّى اللّٰه عليه وآله يقول: «إذا كان يوم القيامة نادى مناد من وراء الحجاب يا أهل الجمع، غضّوا أبصاركم عن فاطمة بنت محمّد صلّى اللّٰه عليه وآله حتّى تمرّ»؛(2)

ابراهيم بن عبداللّٰه عبسى به سند خود از اميرالمؤمنين على عليه السلام روايت مى كند

ص: 264

كه شنيدم پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «آنگاه كه روز قيامت فرا رسد، هاتفى ندا مى دهد كه اى خلائق، سرهاى خود را پايين بياندازيد تا اينكه فاطمه سلام اللّٰه عليها دختر محمد صلّى اللّٰه عليه وآله عبور كند».

حاكم نيشابورى اين روايت را به شرط شيخين صحيح دانسته و مى نويسد:

هذا حديث صحيح على شرط الشيخين ولم يخرجاه؛

اين حديث بنابر شرط بخارى و مسلم صحيح است؛ ولى آن دو روايت را نقل نكرده اند.

مناوى در شرح اين حديث مى نويسد:

(إذا كان يوم القيامة نادى مناد) أي من الملائكة، ونكّره للتعظيم وزاده تبجيلاً بقوله (من وراء الحجب) أي بحيث لا يبصره أهل الموقف (يا أهل الجمع) أي يا أهل الموقف الذي اجتمع فيه الأوّلون والآخرون (غضوا أبصاركم) نكسوها (عن فاطمة بنت محمد حتّى تمرّ) أي تذهب وتجوز إلى الجنّة، فتمرّ في سبعين ألف جارية من الحور كمرّ البرق، وأهل الجمع هم أهل المحشر الذي يجمع فيه الأولون والآخرون. والقصد بذلك إظهار شرفها ونشر فضلها؛(1)

(آنگاه كه روز قيامت فرا رسد، منادى ندا مى دهد)؛ يعنى از ملائكه، و واژۀ منادى به جهت تعظيم او نكره آمده است و با عبارت (من وراء الحجب)؟ يعنى به طورى كه اهل موقف وى را نبينند (اى اهل جمع)؟ يعنى از اهل قيامت كه در آن اولين و آخرين مردمان جمع اند (چشمان خود را ببنديد) بپوشانيد (از فاطمه دختر محمد صلّى اللّٰه عليه وآله

ص: 265

تا اينكه عبور كند)؛ يعنى عبور كرده و به سوى بهشت، به همراه 70 هزار جاريه از حورالعين به سانِ برق بگذرد و اهل قيامت همان اهل محشرى هستند كه اولين و آخرين از مردمان در آن جمع شوند و مقصود از اين تشريفات، آشكار نمودن شرف و نشر فضائل فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها در ميان خلائق است.

خطيب بغدادى نيز به نقل روايتى ديگر در همين باره پرداخته است. وى در تاريخ خود مى نويسد:

أنبأنا أبوالفرج محمد بن أحمد بن الحسن القاضي الشافعي، حدثنا أحمد بن سلمان، حدثنا حسين بن معاذ بن أخي عبداللّٰه بن عبدالوهاب الحجبي، حدثنا شاذ بن فياض، عن حماد بن سلمة، عن هشام بن عروة، عن أبيه، عن عائشة قالت: قال رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم: «إذا كان يوم القيامة نادى مناد: يا معشر الخلائق، طأطئوا رءوسكم حتى تجوز فاطمة بنت محمد صلّى اللّٰه عليه وسلّم»؛(1)

ابوالفرج محمد بن احمد بن حسن قاضى شافعى به سند خود به نقل از عايشه نقل مى كند كه گفت: پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «آنگاه كه قيامت برپا مى شود منادى ندا مى دهد: «اى معشر خلايق، سرها را پايين بياوريد تا اينكه فاطمه دختر محمد صلّى اللّٰه عليه وآله عبور كند».

خطيب تبريزى پس از نقل اين حديث، آن را صحيح دانسته است.(2)

با توجه به اين روايات، مقام حضرت صديقۀ طاهره سلام اللّٰه عليها و آنهم در روز

ص: 266

قيامت كه خدا حاكم مطلق بر آن است، به خوبى روشن مى شود كه مقامى الاهى است كه خداى تعالى براى برگزيدگان خويش منظور فرموده است و عزت خويش را به هركه بخواهد داده و از هركس بخواهد دريغ مى نمايد و بدون ترديد به يكى از برگزيدگان خويش در روز قيامت عطا نموده و همگان را در مقابل مقام فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها به كرنش وادار خواهد نمود.

كرده است؛ چراكه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله را به خشم آورده است. همچنين ايشان برتر از ابوبكر و عمر است.

مناوى در ادامه مى نويسد:

قال ابن حجر: وفيه – أي في هذا الحديث – تحريم أذى من يتأذّى المصطفى بأذيّته، فكلّ من وقع منه في حقّ فاطمة شيء فتأذّت به فالنبيّ (صلّى اللّٰه عليه وآله) يتأذّى به بشهادة هذا الخبر، ولا شيء أعظم من إدخال الأذى عليها في ولدها، ولهذا عرف بالاستقراء معاجلة من تعاطى بالعقوبة بالدنيا ولعذاب الآخرة أشدّ؛

ابن حجر گويد: در اين حديث، تحريم آزار كسى است كه با آزار او، پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله مورد آزار قرار مى گيرد. به همين روى، هرگونه كوتاهى و آزارى كه در حقّ فاطمه سلام اللّٰه عليها صورت گرفته و وى را آزار دهد، به گواهى اين حديث، پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله را مورد آزار قرار داده است و چيزى فاطمه سلام اللّٰه عليها را بيشتر از آزردن فرزندانش نمى آزارد؛ به همين روى با استقراء اين گونه به دست مى آيد كه كسى چنين كند، به زودى در دنيا كيفر خواهد ديد و البتّه عذاب جهان آخرت شديدتر است.

بر اساس اين حديث، حرمت آزار فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها امرى مسلم است؛ چراكه ايشان پارۀ تن پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله است آزار ايشان نيز موجب كفر خواهد بود.

مناوى ادامه مى دهد:

قال السُبكي: الّذي نختاره وندين اللّٰه به أنّ فاطمة أفضل من خديجة ثمّ عائشة.

ص: 268

قال شهاب الدين ابن حجر: ولوضوح ما قاله السُبكي تبعه عليه المحقّقون.

وذكر العَلَم العراقي: إنّ فاطمة وأخاها إبراهيم أفضل من الخلفاء الأربعة باتّفاق؛(1)

سُبكى گويد: آنچه ما برمى گزينيم و در برابر خداوند، آن را به گردن مى گيريم، اين است كه فاطمه سلام اللّٰه عليها برتر از خديجه و عايشه است.

شهاب الدين ابن حجر گويد: به جهت روشنى گفتۀ سُبكى، محقّقان و پژوهشگرانِ پس از او نيز در اين نظر با او همسو شده و از وى پيروى كرده اند.

علم الدين عراقى نيز گويد: به اتفاق علما، فاطمه و برادرش ابراهيم از خلفاى چهارگانه برترند.

بنابراين در ميان عالمان اهل سنّت، در برترى فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها بر ابوبكر و عمر ترديدى نيست و بنابر نظر گروهى، آزار ايشان نيز موجب دخول در آتش است.

همان گونه كه ملاحظه شد، اين احاديث مطلقند و هيچ گونه قيدى در آن ها به چشم نمى خورد؛ به همين روى آنگاه كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله مى فرمايد: «خداوند به غضب فاطمه غضب مى كند»؛ بدون هيچ قيد و شرطى به اين امر تصريح كرده اند و اينكه سبب غضب چه بوده ؟ نسبت به چه كسى و در چه زمانى باشد؟ هيچ اشاره اى ندارد.

در روايات ديگر نيز چنين است. آنگاه كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله مى فرمايد : «آنچه او را اذيت كند مرا اذيت مى كند»؛ اين سخن را بدون هيچ قيدى و شرطى به دست مى دهند و ديگر سخنى از علت اذيت، فرد اذيت كننده، زمان اذيت و مكان آن به ميان نمى آورند.

ص: 269

از سوى ديگر، اين احاديث درصدد بيان اين حقيقتند كه پذيرش سخن فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها – هرچه باشد – ضرورى بوده و تكذيب ايشان حرام است. اين برداشت را مى توان از گواهى عايشه كه ايشان را راستگوترين مردم پس از پيامبر دانسته، برداشت نمود.

يزيد بن زريع به سند خود از عايشه نقل مى كند كه گفت: هرگز كسى را برتر از فاطمه غير از پدر ايشان نديدم. اين روايت را طبرانى در كتاب معجم اوسط و در شرحِحال ابراهيم بن هاشم آورده است و سند اين روايت بنابر شرط بخارى و مسلم از عمر صحيح است.

آلوسى نيز در تفسير خود، بنابر حديث شريف «فاطمة بضعة منّي»، ايشان را نه تنها از عايشه؛ بلكه از حضرت مريم سلام اللّٰه عليها نيز برتر دانسته است. وى در اين باره مى نويسد:

والذي أميل إليه، أنّ فاطمة البتول أفضل النساء المتقدّمات والمتأخّرات من حيث إنّها بضعة رسول اللّٰه صلّى اللّٰه تعالى عليه وسلّم بل ومن حيثيات أخر أيضاً… وهذا سائغ على القول بنبوة مريم أيضا، إذ البضعية من روح الوجود وسيد كلّ موجود لا أراها تقابل بشيء، وأين الثريا من يد المتناول ؟ ومن هنا يعلم أفضليتها على عائشة؛(1)

به نظر من، فاطمه بتول سلام اللّٰه عليها، برترين زنان از اولين و آخرين است؛ چراكه ايشان پارۀ تن پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله بوده و ديگر جهات نيز همينگونه است…

اگر نيز قائل شويم كه حضرت مريم نبى بوده، باز فاطمه برتر از او است؛ زيرا پارۀ تنِ روحِ وجود عالم هستى و پارۀ تن سيد تمام موجودات است و با هيچ چيزى قابل مقايسه نيست. كجا مى تواند دست هاى بشرى به ستاره ثريا دست يابد؟ و به همين جهت است كه برترى ايشان بر عايشه دانسته مى شود.

وى در جايى ديگر مى نويسد:

ص: 271

فاطمة رضي اللّٰه تعالى عنها أفضل من كلّ واحدة منهن، لبعض الحيثيات الأخر بل هي من بعض الحيثيات كحيثية البضعية أفضل من كلّ من الخلفاء الأربعة رضي اللّٰه تعالى عنهم أجمعين؛(1)

فاطمه رضى اللّٰه تعالى عنها از هر يكى از زنان [مريم، آسيه و خديجه] به جهت برخى ويژگى ها برترى دارد؛ بلكه به جهت برخى حيثيات، فاطمه سلام اللّٰه عليها به تنهايى برتر است؛ مانند حيثيت «بضعه» بودن و مشارق وجودى با پيامبر خدا كه حتى از خلفاء اربعه نيز افضل است.

ابوحيان اندلسى نيز در برترى ايشان بر تمامى زنان حتى حضرت مريم اظهار نظر كرده است. وى مى نويسد:

قال بعض شيوخنا: والذي رأيت ممّن أجمعت عليه من العلماء، أنّهم ينقلون عن أشياخهم: أنّ فاطمة أفضل النساء المتقدمات والمتأخرات لأنّها بضعة من رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم؛(2)

برخى از اساتيد ما گفته اند: آنچه از اجماع علما فهميده شده و آنان نيز از از شيوخ خود نقل مى كنند اين است كه فاطمه سلام اللّٰه عليها بانوى برتر زنان گذشته و آينده است؛ زيرا او بخشى از وجود پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله محسوب مى شود.

از ديگر كسانى كه در اين باره اظهار نظر كرده، صالحى شامى است. وى در اين باره مى نويسد:

«فاطمة بضعة منّي» و هو يقتضي تفضيل فاطمة على جميع نساء العالم

ص: 272

ومنهن خديجة وعائشة رضي اللّٰه عنها وبقية بنات النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم؛

عبارت «فاطمة بضعة منّي» مى طلبد كه فاطمه سلام اللّٰه عليها بر تمامى زنان عالم از جمله خديجه، عائشه و باقى دختران پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله برتر باشد.

سبكى نيز در كتاب حلبيات خود، دربارۀ افضليت صديقۀ طاهره سلام اللّٰه عليها بر ديگر زنان مى نويسد:

قال بعض من يعتدّ به بأنّ عائشه أفضل من فاطمه. وهذا قول من يرى أنّ أفضل الصحابة زوجاته؛ لأنهنّ معه في درجته في الجنة التي هي أعلى الدرجات. وهو قول ساقط مردود وضعيف، لا سند له من نظر ولا نقل، والذي نختاره وندين اللّٰه تعالى به أنّ فاطمة أفضل، ثم خديجة، ثم عائشة، وبه جزم ابن المغربي في روضته؛(1)

برخى از كسانى كه به سخن آنان اعتنا مى شود، قائلند كه عايشه برتر از فاطمه است و اين سخن كسى است كه زنان پيامبر خدا را افضل صحابه مى دانند؛ چراكه در درجۀ پيامبر خدا در بهشتى هستند كه بالاترين درجات است. اين قول گفته اى ساقط، مردود و ضعيف است. براى آن سندى از جهت نقل و نظر وجود ندارد. آنچه را كه ما انتخاب نموده ايم و به آن متدين شده ايم، اين است كه فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها برتر است و زان پس خديجه و سپس عايشه. به اين مطلب ابن مغربى در روضۀ خود جزم پيدا نموده است.

سبكى در ادامه مى نويسد:

والحجّة في ذلك ما ثبت في الصحيح أنّ النبى صلّى اللّٰه عليه وسلّم قال لفاطمة :

ص: 273

«أما ترضين أن تكوني سيّدة نساء المؤمنين أو سيدة نساء هذه الأُمّة»، وما رواه النسائي بسند صحيح من أنّ رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم قال: «أفضل نساء أهل الجنة خديجة بنت خويلد وفاطمة بنت محمّد»؛(1)

دليل بر آن دليلى است كه در صحيح از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله نقل شده كه به فاطمه سلام اللّٰه عليها فرمود: «آيا تو راضى نيستى تا سرور زنان مؤمنان يا سرور زنان اين امت باشى ؟». و آنچه كه نسائى به سند صحيح روايت كرده است كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «برترين زنان اهل بهشت خديجه دختر خويلد و فاطمه دختر محمد صلّى اللّٰه عليه وآله است».

مقريزى نيز در كتاب إمتاع الاسماع، باب خصائص پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله مى نويسد:

إن قلنا بنبوة مريم كانت أفضل من فاطمة، وإن قلنا إنها ليست بنبية احتمل أنها أفضل للخلاف في نبوّتها، واحتمل التسوية بينهما تخصيصا لهما بأدّلتهما الخاصة من بين النساء، واحتمل تفضيل فاطمة عليها وعلى غيرها من النساء، لقوله صلّى اللّٰه عليه وسلّم: «فاطمة بضعة منّي»، وبضعة النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم لا يعدل بها شيء وهو أظهر الإحتمالات لمن أنصف؛(2)

اگر قائل به نبوت مريم شويم، از فاطمه سلام اللّٰه عليها برتر خواهد بود و اگر بگوييم كه وى نبى نيست، از سويى احتمال دارد كه به جهت اختلاف در نبوت وى، او برتر باشد و همچنين احتمال دارد كه وى به دليل ادلّه خاصى كه هر دو دارند كه آنان را از زنان ديگر مجزا مى كند، مساوى باشند. همچنين احتمال دارد برترى فاطمه سلام اللّٰه عليها

ص: 274

بر حضرت مريم و غير ايشان از زنان؛ به دليل فرمايش پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله كه فرمود: «فاطمه پارۀ تن من است» و چيزى معادل با پارۀ تن پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله نيست و اين احتمال، روشن ترين احتمالات در اين باره براى فرد منصف است.

ملا على قارى دربارۀ «امهات المؤمنين»، پس از اينكه احتمال تساوى ميان مراتب آنان را مى دهد، با اين وجود دربارۀ فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها مى گويد كه ايشان از همه افضل است. وى مى نويسد:

وقد اختلفوا في التفضيل بين عائشة وخديجة وفاطمة سلام اللّٰه عليها. قال الأكمل: روى عن أبي حنيفة، أنّ عائشة بعد خديجة أفضل نساء العالمين.

أقول: فهذا يحتمل تساوي خديجة وعائشة، لكون الأولى من العرفاء السوابق، والثانية من الفضلاء اللواحق. وقال الحافظ ابن حجر: فاطمة أفضل من خديجة وعائشة بالإجماع؛(1)

در برترى ميان عايشه، خديجه و فاطمه سلام اللّٰه عليها اختلاف كرده اند. اكمل گويد: از ابوحنيفه روايت شده است كه عايشه پس از خديجه برترين زنان عالم است. گويم : احتمال دارد ميان خديجه و عايشه تساوى باشد؛ زيرا خديجه از عرفاى سوابق است و عايشه از فضلاى لواحق. حافظ اين حجر گويد: به اجماع مسلمانان، فاطمه سلام اللّٰه عليها از خديجه و عايشه برتر است.

از ديگر كسانى كه در اين باره اظهار نظر كرده، ابن ملقن است. وى با نقل كلام ابن دحيه، اعتقاد برترى عايشه بر فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها را عقيدۀ برخى جاهلان دانسته است. وى مى نويسد :

ص: 275

قال ابن دحية في كتاب مرج البحرين: ذكر بعض الجهلة أنّ عائشة أفضل من فاطمة، واستدل على ذلك أنّها عند عليّ في الجنّة وعائشة عند رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله، قال وهذا لا يوجب التفضيل؛

ابن دحيه در كتاب مرج البحرين گويد: برخى جاهلان گفته اند: عايشه برتر از فاطمه سلام اللّٰه عليها است و اين گونه استدلال كرده اند كه فاطمه سلام اللّٰه عليها در بهشت نزد على است و عايشه در بهشت نزد پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله است. ابن دحيه گويد : چنين مطلبى موجب برترى نمى شود.

سيوطى نيز در اتمام الدراية، بحثى تفصيلى دربارۀ افضل مطرح كرده است. وى در بحث افضل زنان مى نويسد:

ونعتقد أنّ أفضل النساء مريم بنت عمران وفاطمة بنت النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم.

روى الترمذي و صحّحه حديث: «حسبك من نساء العالمين مريم بنت عمران، و خديجة بنت خويلد، و فاطمة بنت محمّد، وآسية إمرأة فرعون».

وفي الصحيحين من حديث علي: «خير نسائها مريم بنت عمران، و خير نسائها خديجة بنت خويلد». و في الصحيح: «فاطمة سيدة نساء هذه الأُمّة» وروى النسائي عن حذيفة أن رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم قال: «هذا ملك من الملائكة استأذن ربه ليسلّم علي، وبشّرني أنّ حسناً وحسيناً سيّدا شباب أهل الجنّة، و أنّ أُمّهما سيدة نساء أهل الجنّة». وروى الطبراني عن علي مرفوعاً: «إذا كان يوم القيامة قيل: يا أهل الجمع غضوا أبصاركم حتى تمرّ فاطمة بنت محمد». وفي هذه الأحاديث دلالة على تفضيلها على مريم، خصوصاً إذا قلنا بالأصحّ إنّها ليست نبيّة، وقد تقرّر أنّ هذه الأُمّة أفضل من

ص: 276

غيرها؛(1)

ما معتقديم كه برترينِ زنان، مريم دختر عمران و فاطمه دختر پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله است. ترمذى روايت كرده و آن را تصحيح نموده است كه: «همين تو را بس از زنان عالم مريم دختر عمران، خديجه دختر خويلد، فاطمه دختر محمد و آسيه دختر عمران». و در صحيحين از حديث على عليه السلام آمده است: «بهترين زنان عصر حضرت مريم ايشان است و بهترين زنان عصر خديجه، خديجه است». و در صحيح آمده است: «فاطمه سرور زنان اين امت است». و همچنين نسائى از حذيفه نقل مى كند كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «اين ملكى از ملائكه الاهى است و از خدايش اجازه گرفته است تا به على سلام كند، به من بشارت دهد كه حسن و حسين دو سرور جوانان اهل بهشتند و مادر اين دو بزرگوار سرور زنان اهل بهشت است». و طبرانى روايت كرده است به صورت متصل از على عليه السلام كه: «آنگاه كه روز قيامت فرا رسد، گفته مى شود: اى حاضران در قيامت، چشمان خود را ببنديد تا اينكه فاطمه دختر محمد صلّى اللّٰه عليه وآله عبور نمايد». اين احاديث دلالت مى كند بر برترى فاطمه سلام اللّٰه عليها بر مريم، به ويژه آنگاه كه بنابر قول صحيح تر قائل شويم مريم سلام اللّٰه عليها نبى نبوده و بنابر تحقيق ثابت شده است كه اين امت از تمامى امت ها برتر است.

و كمالات براى حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها، بغض برخى صحابه بويژه قريش نسبت به بنى هاشم، حضرت صديقۀ طاهره سلام اللّٰه عليها را نيز دربرگرفت و همين بغض موجب شد تا جسارت به ايشان از حد گذرانده شود.

بدون ترديد يكى از علت هاى مهم خالى كردن پشت وصى پيامبر، اميرالمؤمنين عليه السلام، كينه هايى بود كه دربارۀ آن حضرت شكل گرفته بود. گزارش ابويعلى موصلى و بزّار – به سندى كه حاكم نيشابورى(1) و ذهبى(2) آن را صحيح دانسته اند – گوياى همين مطلب است. اينان از اميرالمؤمنين عليه السلام روايت كرده اند كه فرمود:

بينا رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم آخذ بيدي ونحن نمشي في بعض سكك المدينه، إذ أتينا على حديقة، فقلت: يا رسول اللّٰه، ما أحسنها من حديقه!

فقال: «إنّ لك في الجنّة أحسن منها».

ثمّ مررنا بأُخرى، فقلت: يا رسول اللّٰه، ما أحسنها من حديقه!

قال: «لك في الجنّة أحسن منها».

حتّى مررنا بسبع حدائق، كلّ ذلك أقول: ما أحسنها ويقول: «لك في الجنّة أحسن منها»، فلمّا خلا لي الطريق اعتنقني، ثمّ أجهش باكياً.

قلت: يا رسول اللّٰه، ما يبكيك ؟

قال: «ضغائن في صدور أقوام لا يبدونها لك إلّامن بعدي».

قال: قلت: يا رسول اللّٰه! في سلامة من ديني ؟

قال: «في سلامة من دينك»؛(3)

ص: 278

روزى پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دست مرا گرفت و با يكديگر در برخى از كوچه هاى مدينه راه مى رفتيم تا به باغى رسيديم. عرضه داشتم: اى پيامبر خدا، چه باغ زيبايى!

پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «تو در بهشت باغى زيباتر از اين دارى».

آنگاه به باغ ديگرى برخورديم. عرضه داشتم: اى پيامبر خدا، چه باغ زيبايى!

پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «تو در بهشت باغى زيباتر از اين دارى».

از هفت باغ گذر كرديم من مى گفتم: چه باغ زيبايى، و پيامبر خدا مى فرمود: «تو در بهشت باغى زيباتر از اين دارى». هنگامى كه راه خلوت شد، پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله مرا در آغوش گرفت و گريست. عرض كردم: اى پيامبر خدا، براى چه مى گرييد؟

فرمود: «كينه هايى از تو در دل اين قوم است كه آن ها را پس از مرگ من آشكار مى كنند».

عرضه داشتم: اى پيامبر خدا، آيا در آن هنگام دين من سالم است ؟

فرمود: «آرى، دين تو سالم است».

از بررسى گزارش هاى مختلف تاريخى و احاديثى صريح موجود، مى توان دريافت كه مقصود پيامبر از «اقوام» در اين حديث، قريش است كه در مباحث پيش رو به برخى از اين موارد خواهيم پرداخت.

نكته اى كه ذيل اين حديث قابل توجه است، اين است كه با دقت در عبارت نقل شده از سوى حاكم نيشابورى، مى توان دريافت كه روايات نقل شده از سوى ابويعلى، بزّار و حاكم، از جهت سندى يكسان است؛ اما از جهت متن روايت حاكم ناقص نقل شده است! به طورى كه پس از نقل عبارت «لك في الجنّة أحسن منها»، حديث پايان مى يابد كه خود حاكى از دستبرد در اين حديث است و عبارتى كه گوياى

ص: 279

كينۀ قريش با اميرالمؤمنين عليه السلام است، از عبارت حاكم حذف شده است. عبارت حاكم چنين است:

قال بينما رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله آخذ بيدي ونحن في سكك المدينة إذ مررنا بحديقة فقلت: يا رسول اللّٰه، ما أحسنها من حديقة! قال: «لك في الجنّة أحسن منها». هذا حديث صحيح الإسناد ولم يخرجاه.(1)

پيش گويى پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دربارۀ بروز كينه ها نسبت به اميرالمؤمنين عليه السلام گذشت؛ اما بايد دانست كه آيا اين كينه ها اختصاص به اميرالمؤمنين دارد، يا پيامبر خدا و اهل بيت ايشان را نيز دربر مى گيرد؟ با واكاوى برخى منابع تاريخى مى توان گزينۀ دوم را صادق دانست و البته اوج اين كينه ورزى را در دوران پس از پيامبر و آنهم بيشتر دربارۀ اميرالمؤمنين عليه السلام جستجو نمود.

به هر روى اين كينه ها ابتدا در دوران حيات پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله رخ نمود و به جهت اينكه توان ابراز كينه هاى خود در زمان آن حضرت را نداشته و نتوانستند از آن حضرت صلّى اللّٰه عليه وآله انتقام بگيرند، رو به اهل بيت عليهم السلام ايشان آورده و تمامى حقد و كينه خود را نثار آنان كردند.

اميرالمؤمنين عليه السلام به اين حقيقت تلخ بارها پرداخته و گزارشى دقيق در اين باره به دست داده اند. ايشان در يكى از اين گزارش ها مى فرمايند:

اللهمّ إنّى أستعديك على قريش، فإنّهم أضمروا لرسولك ضروباً من الشرّ والغدر، فعجزوا عنها، وحُلت بينهم وبينها، فكانت الوجبة بي والدائرة عليّ .

اللهمّ احفظ حسناً وحسيناً، ولا تمكّن فجرة قريش منهما ما دمت حيّاً، فإذا

ص: 280

توفّيتني فأنت الرقيب عليهم وأنت على كلّ شيء شهيد؛(1)

خدايا، از تو در برابر قريش يارى مى طلبم. آنان شرارت ها و كينه هايى را نسبت به پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دردل هايشان پنهان كرده بودند كه از ابراز آن ناتوان گشتند و تو نگذاشتى آسيبى به ايشان برسانند. اكنون نوبت به من رسيده و آن كينه ها بر من فرود آمده و مرا در بر گرفته است.

خدايا، حسن و حسين را نگهدارى كن و تا زمانى كه من زنده هستم، فاجرانِ قريش را بر آن ها مسلّط مكن، و آنگاه كه مرا ميراندى، تو خود نگهبان آنان باش كه تو بر هر چيز گواهى.

در اين سخن، اميرالمؤمنين عليه السلام از شرارت ها و كينه هايى سخن مى گويد كه در دل قريش نهان بوده و خداوند تا زمانى كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله زنده بود، از بروز آن ها جلوگيرى كرد و پس از ايشان، آن كينه ها بر اميرالمؤمنين وارد شده و ايشان را دربر گرفته است.

همچنين آن حضرت عليه السلام در اين سخن، به حسن و حسين عليهما السلام اشاره مى فرمايد كه قريش انتقام از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله از آنان گرفته و آنان را خواهند كشت.

آن حضرت در خطبه اى ديگر مى فرمايد:

وقال قائل: إنّك يا بن أبي طالب، على هذا الأمر لحريص!

فقلت: بل أنتم – واللّٰه – أحرص وأبعد، وأنا أخصّ وأقرب، وإنّما طلبت حقّاً لي وأنتم تحولون بيني وبينه، وتضربون وجهي دونه، فلمّا قرعته بالحجّة في الملأ الحاضرين هبّ كأنّه بهت لا يدري ما يجيبني به.

ص: 281

اللهمّ إنّي استعديك على قريش ومن أعانهم، فإنّهم قطعوا رحمي، وصغّروا عظيم منزلتي، وأجمعوا على منازعتي أمراً هو لي، ثمّ قالوا: ألا إنّ في الحقّ أن تأخذه وفي الحقّ أن تتركه؛(1)

شخصى به من گفت: اى پسر ابوطالب، تو به خلافت حريصى!

گفتم: به خدا سوگند، شما حريص تريد و حال آنكه خلافت، ربطى به شما ندارد و من از همه به آن سزاوارتر و نزديك ترم. من حقّ خود را مى طلبم و شما بين من و آن، جدايى مى افكنيد و نمى گذاريد به آن برسم.

آنگاه كه در جمع حاضران، آن شخص را با دليل و برهان كوبيدم، به خود آمد و گويى حيران ماند و نتوانست پاسخ مرا بدهد.

خدايا، من در برابر تو، از قريش و آنان كه قريش را يارى مى نمايند، دادخواهى مى نمايم؛ چراكه آنان پيوند خويشاوندى مرا بريدند، بزرگى مقام و منزلت مرا كوچك شمردند و به پيكار با من – در آنچه حقّ من بود – هم پيمان شدند؛ سپس گفتند : هان! كه گاهى بايد حق را بگيرى و گاهى بايد آن را رها كنى.

نامۀ آن بزرگوار به عقيل، واگويۀ همين حقيقت است. ايشان مى نويسند:

فدع عنك قريشاً وتركاضهم في الضلال، وتجوالهم في الشقاق، وجماحهم في التيه، فإنّهم قد أجمعوا على حربي إجماعهم على حرب رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله قبلي، فجزت قريشاً عنّي الجوازي، فقد قطعوا رحمي وسلبوني سلطان ابن أُمّي؛(2)

قريش و پيشتازى آنان را در گمراهى، تلاش هايشان را در جدايى افكندن

ص: 282

و سركشى هايشان را در سرگردانى از خود دور كن؛ چراكه آن ها بر جنگِ با من هم پيمان شده اند؛ همان طور كه پيش از من، براى جنگ با پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله چنين كردند. قريش از من پاداش هايى دريافت نمودند؛ اما پيوند خويشاوندى مرا قطع كرده و حكومت پسر مادرم را از من به تاراج بردند.

به هر روى گزارش هاى به دست داده شده از سوى اميرالمؤمنين عليه السلام، حاكى از كينه هاى فروخورده شده در دوران پيامبر است و سرباز نمودن آن در دوران حيات اميرالمؤمنين عليه السلام و پس از ايشان است.

گزارش ذيل نيز مى تواند گوياى مباحث پيش گفته باشد. ابن عدى در كتاب كامل و ابوالفداء در تاريخ خود، به نقل از عبداللّٰه بن عمر آورده اند كه روزى ابوسفيان گفت:

مثل محمّد في بني هاشم مثل الريحانة في وسط النتن!

مَثَل محمّد در ميان بنى هاشم، به سانِ گُل خوش بويى در ميان گندزار است.

وقتى خبر اين توهين به پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله رسانده شد، پيامبر درحالى كه از اين سخن ياوه خشمگين شده بود، فرمود:

إنّ اللّٰه عزّ وجل خلق السماوات سبعاً فاختار العُلى منها فأسكنها من شاء من خلقه. ثمّ خلق الخلق فاختار من الخلق بني آدم، واختار من بني آدم العرب، واختار من العرب مضر، واختار من مضر قريشاً، واختار من قريش بني هاشم، واختارني من بني هاشم؛(1)

همانا خداوند عزّ وجلّ آسمان هاى هفت گانه را خلق نمود و بالاترين آن را انتخاب نمود و پس هركه از مخلوقاتش را كه خواست ساكن آن نمود و آنگاه مخلوقات را

ص: 283

خلق نمود و از مخلوقاتش فرزندان آدم را برگزيد و از ميان فرزندان آدم عرب را برگزيد و از ميان عرب مضرّ و از ميان مضرّ قريش و از ميان قريش بنى هاشم و از ميان بنى هاشم مرا برگزيد.

هيثمى در مجمع الزوائد، همين روايت را نقل كرده است؛ ولى نام توهين كننده به بنى هاشم؛ يعنى ابوسفيان را نياورده و مى گويد: «فقال رجل»!(1)

در روايتى ديگر، عبدالمطّلب بن ربيعه بن حارث بن عبدالمطّلِب مى گويد:

أتى ناس من الأنصار النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم فقالوا: إنّا نسمع من قومك حتى يقول القائل منهم: إنّما مثل محمّد نخلة نبتت في الكبا!(2)

برخى از انصار نزد پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله آمدند و عرضه داشتند كه ما سخنانى از قوم شما مى شنويم. حتّى يكى از آنان مى گويد: محمّد به سانِ درخت خرمايى است كه در زباله دان روييده است.

به راستى اين همه كينه توزى براى چيست ؟ آيا سببى جز ارتباط ويژه اميرالمؤمنين عليه السلام و پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دارد؟ پس، اينان از اميرالمؤمنين عليه السلام انتقام مى گيرند تا از اين طريق، از پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله انتقام گرفته باشند.

البتّه بر اين ارتباطِ ويژه، نقش اميرالمؤمنين عليه السلام در جنگ ها و كشتن قهرمانان قريش را نيز بايد افزود. عثمان در سخنى به اميرمؤمنان على عليه السلام به همين مطلب تصريح كرده است. آبى در كتاب نثر الدرّ، به نقل از ابن عبّاس مى نويسد كه ميان اميرالمؤمنين عليه السلام و عثمان گفت وگو شد. عثمان گفت :

ص: 284

ما أصنع إن كانت قريش لا تحبّكم، وقد قتلتم منهم يوم بدر سبعين كأنّ وجوههم شنوف الذهب؛(1)

چه كنم كه قريش تو را دوست نمى دارد! تو در جنگ بدر، هفتاد تن از آنان را كه هريك همچون گوهرى از طلا بودند، كشته اى.

روشن است كه اين اعتراف عثمان، اشاره به يكى از عمده ترين دلايل كينه نسبت به اميرالمؤمنين عليه السلام است كه امتداد آن را مى توان در پس از شهادت اميرالمؤمنين عليه السلام، به ويژه دوران امام حسين عليه السلام رد يابى نمود كه برخى از آنانى كه به جنگ با آن حضرت گسيل شده بودند، هدف خود از اين جنگ را حقد و كينه هاى خود از جنگ هاى بدر و احدى مى دانستند كه در آن اميرالمؤمنين عليه السلام، اجداد و پدران آنان را به خاك هلاكت افكنده بود.

درآوردند؛ به همين روى در زمان حيات پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله، ملك ايشان سلام اللّٰه عليها بوده و اميرالمؤمنين عليه السلام نيز در همان زمان حيات پيامبر و پس از رحلت ايشان و پيش از غصب آن بر روى زمين كار مى كرده اند. بر اساس روايات موجود، نخستين ظلم بر اهل بيت عليهم السلام، تصاحب و غصب فدك بوده است.

بر اساس برخى روايات شيعى، عبداللّٰه نجاشى به عنوان حاكم اهواز، نامه اى براى امام صادق عليه السلام مى فرستد و آن حضرت نيز طى جواب مفصلى كه به او نوشته و در مذمت دنيا بسيار سخن فرمودند، به مناسبت مى فرمايند كه اميرالمؤمنين عليه السلام پس از رحلت پيامبر، در زمين فدك مشغول بيل زدن بودند كه دنيا به صورت زنى زيبا بر آن حضرت ظاهر شد و عرضه داشت:

يا ابن أبي طالب، هل لك أن تتزوّج بي فأُغنيك عن هذه المسحاة وأدُلَّك على خزائن الأرض ؟

اى پسر ابوطالب، آيا با من ازدواج مى كنى تا تو را از بيل زدن بى نياز كنم و خزائن زمين را نشانت دهم ؟

آن حضرت در پاسخ فرمودند:

من أنت حتّى أخطبك من أهلك ؟ فقالت: أنا الدّنيا. قال: قلت لها: فارجعي واطلبي زوجاً غيري؛

اميرالمؤمنين عليه السلام به او فرمود: تو كيستى تا از اهلت تو را خواستگارى كنم ؟ آن زن عرضه داشت: دنيايم. حضرت فرمود: به او گفتم: بازگرد و همسرى غير از من طلب كن.

آنگاه ايشان از آن زن اعراض كرده و شروع به بيل زدن زمين كردند و نُه بيت در اين باره انشاء كرده و از جمله فرمودند:

ص: 286

وما أنا والدّنيا فإنّ محمّداً أحلّ صريعاً بين تلك الجنادل؛(1)

مرا با دنيا چه كار، درحالى كه پيامبر هم اينك به خاك سپرده شده است.

اين روايت به روشنى بر ملكيت اهل بيت عليهم السلام بر فدك دلالت داشته و گوياى اين است كه اين تصرفات پس رحلت پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله رخ داده است.

به هر روى جريان فدك، در زمرۀ موضوعاتى صرفاً تاريخى نيست؛ بلكه نقشى تاثيرگذار در خلافت پس از پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله ايفا مى كند و با توجه به اينكه امر خلافت امرى است كه در آن پيروى، اطاعت و تقليد وجود دارد،(2) به همين روى در تمام شئون زندگى جارى و سارى است.

با نظرى تاريخى به فدك، به روشنى مى توان دريافت آنانى كه درصدد محكم نمودن حكومتشان بودند، به غصب آن مبادرت كردند(3) و از آن سو نيز گاهى جهت تثبيت رياستشان، فدك را به اهل بيت عليهم السلام باز مى گرداند تا با اين عمل، عوام فريبى نموده و خود را محب اهل بيت نشان دهند(4) كه خود نشانگر جايگاه تأثيرگذار فدك در فرايند خلافت است.

ص: 287

حاجيان، مبالغى به آنان هديه مى دادند و از اين راه اولاد حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها مال زيادى را به دست مى آوردند.

اين قضيه بيانگر حداقل دو مطلب است: نخست اعتقاد به تبرك است كه براى مسلمين، خرماهايى كه از نخلى كه به دست پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله كاشته شده بود، ارزشمند بوده و براى تبرك، از آن استفاده مى كرده اند.

و ديگر اينكه در مقاطعى زمانى، فدك در اختيار فرزندان فاطمۀ زهرا سلام اللّٰه عليها بوده است كه در مباحث پيش رو، به برخى از اين مقاطع اشاره خواهيم كرد.

فدك را به نام «فدك بن حام»، نخستين كسى كه به آنجا وارد شد، ناميده اند.(1)

نكتۀ مهمى كه بايد دربارۀ فدك دانست و مى توان همين امر را يكى از علت هاى مهم غصب آن از سوى دستگاه غاصب خلافت برشمرد، درآمدهاى كلان اين باغ است. بر اساس گزارشهاى تاريخى، در زمان خليفۀ دوم، 50 هزار درهم و در زمان عمر بن عبدالعزيز، 40 هزار دينار درآمد اين باغ بوده است.(2)

از جمله شواهد كثرت درآمد اين باغ، ادعاى غاصبان فدك است كه بهانۀ غصب فدك را اين قرار دادند كه مى خواهيم با پول آن اسلحه خريده و در مقابل مرتدان براى دفاع از بلاد اسلام مجهز شويم كه خود نشانگر درآمد بالاى زمين است.

نكتۀ ديگرى كه بايد بدان پرداخت، اين است كه فدك از بيت المال مسلمين نبوده؛ بلكه ملك طلق پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله بوده است؛ چراكه در زمرۀ زمين هايى بوده كه بدون جنگ به دست آمده و چنين زمين هايى اختصاص به پيامبر داشته است.

ص: 289

در كتب فريقين – چه در كتب حديث، چه تفسير، چه فقه و چه تاريخ و ديگر كتب – به اين مطلب اذعان نموده و فدك را ملك خالص پيامبر خدا دانسته اند.

طبرى و برخى ديگر، در اين باره اظهارنظر كرده و مى گويند كه اهالى فدك يهوديانى بودند كه با پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله مصالحه كرده و فدك را به پيامبر بخشيدند. طبرى در اين باره مى نويسد:

وكانت فدك خالصة لرسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم لأنّهم لم يجلبوا عليها بخيل ولا ركاب؛(1)

فدك به پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله اختصاص داشته است؛ زيرا صحابه براى او لشكركشى نكرده و جنگى ننمودند.

همچنين صاحب كتاب اموال كه در شمار كتب معتبر اهل سنّت، در همين باره مى نويسد:

ما أفاء اللّٰه على رسوله من المشركين مما لم يوجف المسلمون عليه بخيل ولا ركاب وهي فدك وأموال بني النضير، فإنهم صالحوا رسول اللّٰه على أموالهم وأراضيهم بلا قتال؛(2)

آنچه را خدا به رسولش از آنان (يهود) بازگرداند چيزى است كه مسلمانان براى به دست آوردن آن نه اسبى تاختند و نه شترى (جنگى نكردند) و آن فدك و اموال يهوديان بنى نضير بود و همانا آنان با پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله، با دادن اموال و زمينشان در مقابل جنگ ننمودن با پيامبر اكرم مصالحه نمودند.

ص: 290

نووى نيز در مهمترين شرح صحيح مسلم مى نويسد:

فكانت هذه كلّها ملكاً لرسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم خاصّة، لا حقّ فيها لأحد غيره؛(1)

تمامى ملك فدك ازآن پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله بوده است و كسى غير از آن حضرت در آن حقى نداشته است.

ابن هشام، ابن اثير، نويرى، ابوالفداء، ذهبى و ديگران نيز در اين باره مى نويسند:

كانت فدك خالصة لرسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم، لأنّهم لم يجلبوا عليها بخيل ولا ركاب؛(2)

فدك به پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله اختصاص داشته است؛ زيرا صحابه براى او لشكركشى نكرده و جنگى ننمودند.

ذيل آيۀ «وَ مٰا أَفٰاءَ اَللّٰهُ عَلىٰ رَسُولِهِ مِنْهُمْ فَمٰا أَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَ لاٰ رِكٰابٍ وَ لٰكِنَّ اَللّٰهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلىٰ مَنْ يَشٰاءُ » ؛(3) آنچه را خدا به رسولش از آنان (يهود) بازگرداند چيزى است كه شما براى به دست آوردن آن نه اسبى تاختيد و نه شترى (جنگى نكرديد)؛ ولى خداوند رسولان خود را بر هركس بخواهد مسلط مى سازد»، نيز بسيارى از مفسران اهل سنّت در منابع تفسيرى خود از جمله فخر رازى، قرطبى، آلوسى و بسيارى ديگر، بر اين امر تأكيد كرده و فدك را ملك طلق پيامبر خدا دانسته اند. به همين جهت است كه فخر رازى با عبارت «ذكر المفسّرون»،(4) بر اين مطلب تأكيد كرده است.

ص: 291

براى نمونه فخر رازى در همين باره مى نويسد:

وذلك لأنّ أهل فدك انجلوا عنه، فصارت تلك القرى والأموال في يد الرسول عليه السلام من غير حرب؛(1)

همانا اهل فدك (يهوديان بنى نضير) از آنجا كوچ نمودند و اين ملك و اموالش را، بدون آنكه جنگى صورت بگيرد، در اختيار پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله قرار گرفت.

بغوى و ثعلبى در تفسير اين آيه مى نويسند:

كانت فدك خالصة لرسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم لأنّهم لم يجلبوا عليها بخيل ولا ركاب؛(2)

فدك به پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله اختصاص داشته است؛ زيرا صحابه براى او لشكركشى نكرده و جنگى ننمودند.

برخى فقهاى اهل سنّت نيز در اين باره اظهار نظر كرده اند. ماوردى در زمرۀ همين عالمان است. وى كه در شمار عالمان بزرگ شافعى مذهب اهل سنّت است، در كتاب حاوى كبير مى نويسد:

وصارت فدك خالصة لرسول اللّٰه؛ لأنّه أخذها بلا إيجاف خيل ولا ركاب، فكانت فيئاً له؛(3)

فدك به صورت خالص، مخصوص پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وسلّم بود، چراكه آن را بدون تاختن اسب و شتر (كنايۀ از جنگ) به دست آورد و به عنوان فىء در اختيار آن حضرت بوده است.

ص: 292

علاءالدين كاشانى نيز كه در زمرۀ علماى حنفى مذهب است، در اين باره به سان ماوردى اظهار نظر كرده، مى نويسد:

ولهذا كانت فدك خالصةً لرسول اللّٰه إذ كانت لم يوجف عليها الصّحابة رضي اللّٰه عنهم من خيل ولا ركاب؛(1)

فدك خاص پيامبر اكرم بوده است؛ زيرا صحابه براى او لشكركشى نكردند و جنگى انجام ندادند.

لمّا نزلت آية «وَ آتِ ذَا اَلْقُرْبىٰ حَقَّهُ » (1)، دعا رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله فاطمة فاعطاها فدكاً؛(2)

آنگاه كه آيۀ (به نزديكان خود حقشان را بده)، پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فدك را به فاطمه سلام اللّٰه عليها بخشيد.

ابويعلى موصلى كه يكى از عالمان بزرگ اهل سنّت است، در همين باره و در مسند خود مى نويسد:

لمّا نزلت هذه الآية «وَ آتِ ذَا اَلْقُرْبىٰ حَقَّهُ » ، دعا النبي فاطمة وأعطاها فدك؛(3)

آنگاه كه آيۀ «وَ آتِ ذَا اَلْقُرْبىٰ حَقَّهُ » نازل شد، پيامبر خدا فاطمه سلام اللّٰه عليها را فراخواند و به ايشان فدك را عطا نمود.

شوكانى نيز در كتاب فتح القدير، اين روايت را از بزار، ابويعلى موصلى، ابن ابى حاتم رازى از ابوسعيد خدرى نقل كرده است. وى مى نويسد:

وأخرج البزار وأبو يعلى وابن أبي حاتم وابن مردويه عن أبي سعيد الخدري قال: لمّا نزلت هذه الآية «وَ آتِ ذَا اَلْقُرْبىٰ حَقَّهُ » دعا رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله وسلّم فاطمة فأعطاها فدك.

وى همچنين روايت را از ابن مردويه از ابن عباس، ديگر صحابى پيامبر نقل كرده و مى نويسد :

ص: 294

وأخرج ابن مردويه عن ابن عباس قال: لمّا نزلت «وَ آتِ ذَا اَلْقُرْبىٰ حَقَّهُ » ، أقطع رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وآله فاطمة فدك.(1)

حاكم نيشابورى، طبرانى، ابن نجار، هيثمى، ذهبى، سيوطى، متّقى هندى و ديگران نيز از ناقلان اين حديث محسوب مى شوند.(2)

نكتۀ مهمى كه در بخشى از منابع اهل سنّت آمده است، اين است كه پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله آنگاه كه فدك را به فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها بخشيدند، نوشته اى نيز در اين باره نگاشتند و به عنوان سند فدك به فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها دادند.

اين مطلب در كتابى با نام معارج النبوة كه در سيرۀ پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله نگاشته شده و همچنين در كتاب حبيب السير كه يك دوره تاريخ به زبان فارسى است، آمده است.

مير خواند در كتاب حبيب السير مى نويسد:

جبرئيل فرود آمد و گفت حق تعالى مى فرمايد كه حق خويشان بده رسول گفت خويشان من كيستند و حق ايشان نيست جبرئيل گفت فاطمه است حوايط فدك را به دو ده و آنچه از آن خدا و رسول است در فدك هم به دو ده و پيغمبر عليه السلام فاطمه را بخواند و از براى او حجتى نوشت و آن وثيقه بود كه بعد از وفات رسول صلّى اللّٰه عليه وسلّم پيش ابوبكر آورد و گفت اين كتاب رسول خداست كه از براى من و حسن و حسين نوشته است.(3)

ص: 295

دوران معاويه راه افتاده بود را برداشت و ديگر اينكه فدك را به فرزندان فاطمۀ زهرا سلام اللّٰه عليها بازگرداند.

حموى صاحب معجم البلدان در همين باره مى نويسد:

فلمّا ولّى عمر بن عبدالعزيز الخلافة، كتب الى عامله بالمدينة يأمره بردّ فدك إلى ولد فاطمة؛(1)

آنگاه كه عمر بن عبدالعزيز خلافت را عهده دار شد، به كارگذار خود در مدينه نوشت و به او امر به بازگرداندن فدك به فرزندان فاطمه سلام اللّٰه عليها نمود.

تفتازانى نيز مى نويسد:

ردّها عمر بن عبدالعزيز أيّام خلافته الى ما كانت عليه؛(2)

عمر بن عبدالعزيز در ايام خلافت خود، فدك را به همان جايى كه بود باز گرداند.

در اين گفته، عبارت «الى ما كانت عليه» آمده است؛ يعنى به آن جايى كه بوده باز گردانده است كه خود نشانگر اين است حقى در ميان بوده است و به نا حق باز ستانده شده و در آخر نيز به صاحبش كه فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها و زان پس فرزندان ايشان باز گردانده شده است.

تا به اينجا اختلافى ميان فريقين وجود ندارد؛ اما نكته اختلافى از اينجا آغاز مى شود كه آيا عمل ابوبكر در تصرف فدك عملى مشروع است و يا فدك غاصبانه از سوى ابوبكر تصرف شده است ؟

ص: 297

همين محور اختلاف است كه ابوالفتح شهرستانى در ملل و نحل، آن را يكى از محورهاى اختلافاتى ميان گروه هاى مسلمان برشمرده و در كنار قضيۀ دوات و قرطاس، غصب فدك را نيز يكى از محورهاى اختلاف دانسته و مى نويسد:

الخلاف السادس في أمر فدك والتوارث عن النبي عليه الصلاة والسلام ودعوى فاطمة عليها السلام وراثة تارة وتمليكا أُخرى؛(1)

اختلاف ششم در امر فدك و به ارث بردن آن از پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله است.

و اينكه حضرت فاطمه سلام اللّٰه عليها گاهى ادعاى ميراث داشت و گاهى ادعاى تمليك فدك از سوى پيامبر.

كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله به عنوان هديه آن را به ايشان عطا نموده است و آنگاه كه ابوبكر سخن حضرت صديقۀ طاهره سلام اللّٰه عليها را برنمى تابد و پاى ارث را به ميان مى كشد و اينكه پيامبران از خود ارث نمى گذارند؛ ايشان در گام دوم، با موضوع ارث با ابوبكر بحث كرده و از اين حيث نيز وى را منكوب كرده و حجت را بر او تمام مى نمايند.

آن حضرت با اين پاسخ، از اساس ارث بودن آن را منكر شده و هديه بودن آن را به ابوبكر گوشزد نمودند.

در گزارشى ديگر آمده است كه آن حضرت به نزد ابوبكرآمده و فرمود:

أعطني فدك فإنّ رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم وهبها لي؛(1)

فدك را به من بده؛ چراكه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله آن را به من هبه نموده است.

و برخى ديگر نوشته اند:

كان نحلها فدكاً؛(2)

فدك به فاطمه بخشيده شده بود.

پس در مرحلۀ نخست، ايشان فدك را حقى دانسته است كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله در زمان حياتش به وى هديه كرده است و ديگر چيزى كه ملك آن حضرت باشد، سخن گفتن دربارۀ آن سخنى بى دليل و گرفتن آن بدون ترديد غاصبانه است. به همين روى، از اساس چنين مطالبه اى باطل است؛ زيرا اولاً فدك در دست فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها و ملك ايشان بوده است؛ به همين روى اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

بلى، كانت في أيدينا فدك؛(3)

آرى، فدك در دستان ما اهل بيت بود.

و از سوى ديگر، در شرع ثابت است كه هيچ گاه از ذواليد شاهد نمى طلبند؛ چراكه

ص: 300

يد اماره ملكيت است و اگر كسى ادعايى بر خلاف نمود، او بايد مدعاى خودش را به اثبات برساند نه آن كسى كه مال در دست او است.

مرحلۀ دوم:

به هر روى فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها با اين عنوان مطالبه فدك نمود؛ اما ابوبكر حاضر نشد فدك را برگرداند و از آن حضرت مطالبه شاهد نمود و عرضه داشت:

أنت أعزّ الناس علي فقراً وأحبّهم إلي غنى، لكنّي لا أعرف صحّة قولك!(1)

تو عزيزترين مردم بر فقرا و دوست داشتنى ترين آنان به بى نيازى هستى؛ ليكن نمى دانم سخن تو درست است [يا خير؟]!

حيات پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله در دست ايشان نبوده است، آيا فاطمه زهرا و اهل بيت عليهم السلام در زمرۀ مصاديق صحابه قرار ندارند؟ صحابه اى كه به خاطر آنان، هميشه شيعه مورد ملامت قرار مى گيرد كه چرا قائل به عدالت تمامى آنان نيست و آنان را به سانِ ستارگان هدايتگر نمى دانند. به همين روى، چرا بايد شهادت صحابه هايى عادل رد شود؟!

بدون ترديد، حضرت فاطمه زهرا سلام اللّٰه عليها يكى از صحابه؛ بلكه بر اساس اعتراف برخى از عالمان اهل سنّت، افضل تمامى صحابه حتى خلفاى چهارگانه است؛ به همين روى چرا نبايد سخن وى تاييد شده و مورد پذيرش قرار گيرد؟ اين رفتار تبعيض آميز در صورتى است كه در قضيّه اى كاملاً مشابه كه دربارۀ يكى ديگر از صحابه رخ داده است، ابوبكر مدعاى آن صحابى را مى پذيرد و او را تصديق مى كند و به سخنش ترتيب اثر مى دهد؛ درحالى كه به سخن حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها وقعى نمى نهد؟!

بر اساس منابع معتبر تاريخى، پس از رحلت پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله و پس از اينكه ابوبكر بر مسند خلافت نشست، جابر بن عبداللّٰه انصارى به نزد ابوبكر آمد و گفت كه پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله به من وعده داده اند كه در اموالى كه بناست از بحرين برسد، در آن اموال سهمى دارم.

آنگاه كه اموال بحرين رسيد، جابر بنابر وعدۀ پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله، از ابوبكر مطالبۀ قسمتى از اموال را نمود و بلافاصله ابوبكر به او گفت: جلو بيا و هر مقدار به تو وعده داده اند بردار. جابر بدون شاهد و فقط با ادّعا از بيت المال مسلمانان برداشت نمود!

ابن تيميه در اين باره مى نويسد:

إنّ النبيّ صلّى اللّٰه عليه وآله قال: إذا أتى مال البحرين حثوت لك ثمّ حثوت لك ثمّ حثوت لك، فقال له: تقدّم فخذ بعددها، فأخذ جابر من بيت مال

ص: 302

المسلمين من غير بيّنة بل بمجرد الدعوى؛(1)

پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: آنگاه كه مال بحرين را آوردند، سه حثه براى تو خواهد بود. ابوبكر به وى گفت: پيش بيا و به ميزانى كه بناست بردارى بردار. جابر نيز از بيت المال مسلمانان بدون اقامه بينه اى و به صرف ادعا، سهم [مدعايى] خود را برداشت نمود.

حال پرسش اينجاست كه چطور در اين جريان از جابر شاهدى براى مدعايش خواسته نشد؛ اما از صديقۀ طاهره سلام اللّٰه عليها شاهد خواسته شد و آيا با وجود اينكه صاحب يد بودند، نيازمند شاهدند؟ و اينكه پس از آوردن شاهد؛ چرا نبايد شاهد آن حضرت پذيرفته شود؟

اهل سنّت كه مى دانند پذيرش مدعاى جابر از سوى ابوبكر چه تبعاتى دارد، دست به توجيهاتى زده اند و در اين راستا راههاى مختلفى را پيموده اند كه به برخى از آن توجيهات اشاره مى كنيم.

پيش از اين بايد گفت اين روايت را برخى از صاحبان صحاح از جمله بخارى و مسلم نقل كرده اند. بُخارى در صحيح خود، از جابر بن عبداللَّه انصارى اين گونه آورده است كه گفت:

قال النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم: لو قد جاء مال البحرين قد أعطيتك هكذا وهكذا فلم يجئ مال البحرين حتى قبض النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم. فلمّا جاء مال البحرين، أمر أبوبكر فنادى من كان له عند النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم عدة أو دين فليأتنا فأتيته. فقلت: إنّ النبي صلّى اللّٰه عليه وسلّم قال لي: كذا وكذا، فحثا لي

ص: 303

حثية فعددتها فإذا هي خمسمائة وقال خذ مثليها؛(1)

پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله به جابر فرمود: اگر مال بحرين آمد، براى تو فلان مبلغ و فلان مقدار مى بخشم. آن مال نيامد تا اينكه پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله از دنيا رفت.

آنگاه كه غنائم بحرين را آوردند، ابوبكر دستور داد تا منادى ندا كند كه هركس از پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله طلبى داشته و يا آن حضرت به او وعده اى نموده بيايد بگيرد.

جابر گفت: نزد ابوبكر رفتم و اظهار داشتم كه پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله به من فرمود : «اگر مال بحرين را آوردند، به تو سه مشت از آن را عطا خواهم نمود». جابر گفت : ابوبكر يك مشت از آنها را به من داد و گفت: آنها را بشمار. شمردم پانصد درهم بود و بعد ابوبكر گفت: مثل آن دو مرتبۀ ديگر بگير.

بر پايۀ نقل اين روايت در دو كتاب بخارى و مسلم و از سويى ديگر اهميت بحث، اين روايت از سوى شارحان اين دو كتاب مورد توجه قرار گرفته است. به همين روى در ادامه به برخى توجيهات شارحان صحيحين مى پردازيم.

شمس الدين كرمانى در شرح خود به نام كواكب درارى، اين گونه عبارت را توجيه كرده، مى نويسد:

امّا تصديق أبوبكر جابراً في دعواه، فلقوله صلّى اللّٰه عليه وآله: «من كذب عليّ متعمّداً فليتبوأ مقعده من النار»، فهو وعيد ولا يظنّ بأنّ مثله يقدم عليه؛(2)

تصديق جابر در اين ادّعايش از سوى ابوبكر، به دليل سخن پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله بوده است كه فرمود: «هركس از روى عمد بر من دروغ ببندد، آتش را جايگاه خويش ساخته است» و اين يك وعدۀ عذاب است و گمان نمى رود كه كسى چون جابر، اقدام

ص: 304

به چنين كارى كند.

بر اساس اين گمان، كرمانى كه جابر به دروغ به پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دروغ نبسته و در ادعايش صادق است و بر همين اساس ابوبكر نظر وى را بدون شاهد پذيرفته است؛ پس چرا ابوبكر اين گمان را دربارۀ حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها – فقط به عنوان يك صحابى به سان ديگر صحابيان – نبرده است ؟

ابن حجر عسقلانى نيز در فتح البارى، در توجيه عمل ابوبكر مى نويسد:

وفيه قبول خبر الواحد العدل من الصحابة، ولو جرّ ذلك نفعاً لنفسه؛ لأنّ أبابكر لم يلتمس من جابر شاهداً على صحّة دعواه؛(1)

اين حديث دليلى است بر اينكه سخن يك صحابى عادل مورد قبول واقع مى شود؛ گرچه اين سخن سودى براى او در پى داشته باشد؛ چراكه ابوبكر، براى صحت مدعاى جابر از او شاهد نخواست.

عينى در كتاب عمدة القارى، در توجيه اين رفتار چنين مى نويسد:

إنّما لم يلتمس شاهداً منه – أي من جابر – لأنّه عدل بالكتاب والسنّه، أمّا الكتاب فقوله تعالى: «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّٰاسِ » (2) وقوله تعالى : «وَ كَذٰلِكَ جَعَلْنٰاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً» (3) فمثل جابر إن لم يكن من خير أُمّة فمن يكون ؟ وأمّا السنّه، فلقوله صلّى اللّٰه عليه وسلّم: «من كذب عَلَيّ متعمداً»…

ولا يظنّ بمسلم فضلاً عن صحابي أن يكذب على رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم متعمّداً؛(4)

ص: 305

ابوبكر از جابر شاهد نخواسته است؛ چراكه جابر بر اساس دليل قرآن و سنّت «عادل» است. اما دليل قرآنى در اين آيه كه مى فرمايد: «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنّٰاسِ » و يا در آيۀ ديگر كه مى فرمايد: «وَ كَذٰلِكَ جَعَلْنٰاكُمْ أُمَّةً وَسَطاً» . بنابراين، اگر كسى همچون جابر از «خَيْرَ أُمَّةٍ » نباشد؛ پس چه كسى اين چنين است ؟ دليل از سنّت نيز روايتى است كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله فرمود: «هركس از روى عمد بر من دروغ ببندد، جايگاه خود را آتش قرار داده است»…. بنابراين، گمان نمى رود مسلمانى از روى عمد به پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله دروغ ببندد، تا چه رسد به يك صحابى».

حال بر اساس توجيه عينى حنفى؛ چرا ابوبكر ادّعاى جابر را تصديق مى كند؛ ولى ادعاى حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها را تصديق نمى نمايد؟ آيا مقام و جلالت و اعتبار سخن و شأن حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها كمتر از جابر است ؟ آيا ايشان نيز در زمرۀ مصاديق «خَيرَ أُمَّة» نيست ؟ آيا كسى مى تواند گمان بَرَد كه ايشان به پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله – العياذ باللّٰه – دروغ ببندد؟ عينى دروغ بستن به پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه و آله را برنمى تابد چه رسد به صحابى. حال مى توان دروغ بستن آن حضرت را بر پدر بزرگوارش پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله برتابيد؟ پس معلوم مى شود در پى شاهد خواستن، غرض ديگرى در كار بوده است.

به هر روى تاكنون درصدد بيان اين نكته بوديم كه اساساً ابوبكر نبايد از حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها شاهد بخواهد؛ بلكه بر اساس موازين مختلف، ايشان صاحب فدك بوده و اين سرزمين به دست ايشان بوده است؛ به همين روى ايشان نبايد براى مدعاى خود شاهد بياورند؛ بلكه ابوبكر بايد براى مدعاى خود اقامۀ بينه مى نمود.

وانگهى اگر هم حضرت صديقۀ طاهره سلام اللّٰه عليها مدعى بود، سخن ايشان

ص: 306

به جهت عصمت ايشان تمام است و بايد به آن عمل شود. اگر نيز اين را نپذيريم، حداقل ايشان در زمرۀ صحابه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله محسوب مى شود و دانستيم كه ابوبكر مدعاى جابر بن عبداللّٰه انصارى دربارۀ سخن پيامبر را بدون درخواست شاهد پذيرفت و بنابر اولى، بايد سخن حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها را نيز پذيرفته و فدك را باز مى گرداند.

به هر روى ابوبكر بر خلاف بسيارى از موازين اسلامى، از آن حضرت طلب شاهد نمود و پس از مطالبۀ شاهد از سوى ابوبكر، فاطمۀ زهرا سلام اللّٰه عليها، اميرالمؤمنين، حسنين عليهم السلام و ام ايمن را به عنوان شاهد آوردند و فرمودند كه فدك نحلۀ پدر گراميشان به ايشان بوده است.(1)

ابن حجر هيتمى در اين باره مى نويسد:

دعواها أنه نحلها فدك لم تأت عليها ببيّنة إلّابعلي وأُم أيمن فلم يكمل نصاب البيّنة؛(2)

ادّعاى حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها اين بود كه فدك به ايشان بخشيده شده و براى اين مدّعا، فقط على و امّ ايمن به عنوان بينه شهادت دادند و حال آنكه نصاب بينه تمام نشد.

بر اساس برخى منابع، يكى از موالى پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله به نام رباح مولى النبى نيز براى شهادت آمده و شهادت داده است.(3)

ص: 307

به هر روى، بسيار بعيد است كسى اميرالمؤمنين عليه السلام را در باب شهادت براى فدك متهم بداند.

توجيه دوم:

از ديگر توجيهات اهل سنّت در اين باره، اين است كه در شهادت، لازم است شاهدان دو مرد و يا يك مرد و دو زن باشند؛ درحالى كه اميرالمؤمنين عليه السلام به عنوان يك مرد و ام ايمن نيز يك زن حاضر بودند و حسنين عليهم السلام نيز صغير بودند. به همين روى شهادت شكل نمى گيرد.

در جواب بايد گفت ذيل آيۀ شريف:

«أَ فَمَنْ كٰانَ عَلىٰ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شٰاهِدٌ مِنْهُ …» ؛(1)

آيا كسى كه از سوى خداوند دليلى روشن دارد و گواهى صادق در پى او است….

همه از جمله ابن ابى حاتم، ابن مردويه، ابونعيم اصفهانى و برخى ديگر نوشته اند كه مقصود از شاهد، على بن ابى طالب عليهما السلام است.

از جمله از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل شده است كه فرمود:

«ما من رجل من قريش إلّانزل فيه طائفة من القرآن». فقال له رجل: ما نزل فيك ؟ قال: «أما تقرأ سورة هود؟ «أَ فَمَنْ كٰانَ عَلىٰ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شٰاهِدٌ مِنْهُ » رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم على بينة من ربّه، وأنا شاهد منه».

ابن أبي حاتم وابن مردويه وأبونعيم في المعرفة؛(2)

«هيچ فردى از قريش نيست مگر اينكه دربارۀ وى، بخشى از آيات قرآن نازل شده

ص: 309

است». كسى به آن حضرت عرضه داشت: دربارۀ شما چه نازل شده است ؟ ايشان فرمود: «آيا سورۀ هود را خوانده اى ؟ كه «أَ فَمَنْ كٰانَ عَلىٰ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شٰاهِدٌ مِنْهُ » ، در اين ميان پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله «عَلىٰ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ » است و من نيز «شٰاهِدٌ مِنْهُ » هستم».

اين روايت را ابن ابى حاتم، ابن مردويه و ابونعيم اصفهانى در كتاب معرفه نقل نموده اند.

خداوند متعال در اين آيه، از اميرالمؤمنين عليه السلام به تنهايى به عنوان شاهد تعبير كرده است. حال اگر براى امر مهمى همچون رسالت و يك شاهد و گواه و آنهم فقط اميرالمؤمنين عليه السلام از سوى خداوند تعيين مى شود، آيا ايشان نمى تواند شاهد بر امر فدك قرار گرفته و شهادتش پذيرفته شود؟

وانگهى در برخى ابواب فقهى اهل سنّت نيز آمده است كه اگر حاكم و قاضى بداند كه يك شاهد در امر شهادتش صادق است، به سخن او مى تواند حكم نمايد.

در همين راستا، ابوداوود در سنن خود، بابى را با عنوان «إذا علم الحاكم صدق الشاهد الواحد يجوز له أن يحكم به»(1) به دست داده است.

در كتب اهل سنّت، در اين باره به دفاع از ابوبكر پرداخته اند. آنان كه قبول شاهد واحد را با توجه به شرايطى پذيرفته اند و از سوى ديگر، با عدم پذيرش شهادت اميرالمؤمنين عليه السلام از سوى ابوبكر مواجه شده اند، به نوعى، به توجيه اين عمل ابوبكر مبادرت نموده اند كه از آن جمله، توجيه صاحب شرح مواقف است كه در اين باره مى نويسد :

ص: 310

لعلّه كان من اجتهاده عدم قبول الشاهد الواحد، وإن كان يعلم بصدق هذا الشاهد؛(1)

شايد در اين باره ابوبكر اجتهاد نموده كه شهادت يك شاهد را نپذيرد، اگرچه علم به راستگويى اين شاهد داشته باشد.

امّا مى بينيم كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله در ماجراى «خزيمه ذو الشهادتَين»، شهادت يك شاهدِ را پذيرفته است و بدون ترديد مقام خزيمه از اميرالمؤمنين عليه السلام پايين تر بوده است. به همين روى، عدم پذيرش شهادت اميرالمؤمنين عليه السلام از سوى ابوبكر هيچ توجيهى ندارد.

اما دو شاهد ديگر در جريان فدك، حسنين عليهما السلام اند كه شهادت اين دو بزرگوار نيز پذيرفته نشد و اين در حالى است كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله، حداقل در دو موضع، حسنين عليهما السلام را به عنوان شاهد منظور نموده اند.

نخست در داستان مباهله؛ آنگاه كه پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله دو سبط خود را به همراه اميرالمؤمنين و فاطمه زهرا عليهم السلام را براى مباهله كه نوعى شهادت بر حقانيت رسالت بود، همراه خود نمودند و فرمودند:

إن أنا دَعَوت فأمّنوا؛(2)

آنگاه كه دعا نمودم، شما آمين بگوييد.

ص: 311

حضور حسنين در آن سنين در مباهله، نشان از جلالت قدر ايشان داشته و مى تواند شاهدى بر رسالت پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله قرار گيرد. همين جلالت قدر است كه موجب مى شود تا بزرگ نصاراى نجران بگويد:

يا معشر النصارى! إنّي لأرى وجوهاً لو شاء اللّٰه أن يزيل جبلاً من مكانه لأزاله بها، فلا تباهلوا فتهلكوا ولا يبقى على وجه الأرض نصرانيٌّ إلى يوم القيامة؛(1)

اى نصرانيان، به درستى كه من چهره هايى را مى بينم كه اگر خداوند بخواهد كوهى را از جا بركَنَد، قطعاً به واسطۀ آن ها كوه را برخواهد كَند. پس مباهله نكنيد كه هلاك مى شويد و در روى زمين هيچ نصرانى تا روز قيامت باقى نمى ماند.(2)

در روايتى ديگر نيز پيامبر اكرم صلّى اللّٰه عليه وآله براى كسى نامه اى نگاشتند و پس از مهر كردن، حسنين عليهما السلام را شاهد بر آن گرفتند.

منابع معتبر اهل سنّت، قضاوت به شاهد و سوگند را جبرئيل براى پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله به ارمغان آورده و اين نوع قضاوت نيز در عصر پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله رخ داده است.

در كتاب مسند شافعى، «كتاب اليمين مع الشاهد الواحد» آمده است كه به سند خود مى نويسد:

أخبرنا عبداللّٰه بن الحارث بن عبدالملك المخزوميّ ، عن سيف بن سليمان المكّيّ ، عن قيس بن سعد، عن عمرو بن دينار، عن ابن عبّاس رضي اللّٰه عنهما إنّ رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم قضي باليمين مع الشّاهد؛(1)

عبداللّٰه بن حارث بن عبدالملك مخزومى به سند خود به نقل از ابن عباس نقل مى كند كه همانا پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله با سوگند و يك شاهد قضاوت مى نمود.

مسلم نيشابورى نيز در صحيح خود، در «باب القضاء باليمين والشاهد» و به نقل از ابن عباس مى نويسد:

إنّ رسول اللّٰه صلّى اللّٰه عليه وسلّم قضى بيمين وشاهد؛(2)

همانا پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله با شاهد و يك سوگند قضاوت مى نمود.

ابوداوود نيز در سنن خود، باب «القضاء باليمين والشاهد»، به چند حديث در اين باره پرداخته است.

ترمذى نيز در سنن مى نويسد :

ص: 313

حدّثنا عليُّ بن حُجر قال: أخبرنا إسماعيل بن جعفر قال: حدّثنا جعفر بن محمّد، عن أبيه، «أنّ النّبيَّ صلّى اللّٰه عليه وسلّم قضى باليمين مع الشّاهد الواحد» قال: وقضى بها عليٌّ فيكم؛

على بن حجر به سند خود به نقل از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه: «همانا پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله با سوگند به همراه شاهدى واحد قضاوت مى نمودند». آنگاه حضرت فرمود: «به همين روش اميرالمؤمنين على عليه السلام نيز در ميان شما حكم مى نمود».

ترمذى در ادامه مى نويسد:

والعمل على هذا عند بعض أهل العلم من أصحاب النّبيِّ صلّى اللّٰه عليه وسلّم وغيرهم، رأوا أنّ اليمين مع الشّاهد الواحد جائزٌ في الحقوق والأموال، وهو قول مالك بن أنس، والشّافعيِّ ، وأحمد، وإسحاق؛(1)

عمل به اين روش در ميان برخى از اصحاب عالم پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله و غير آنان انجام مى شده و نظر آنان چنين بوده است كه قسم به همراه شاهدى واحد، در حقوق و اموال جايز است. اين نظر مالك بن انس، شافعى، احمد و اسحاق است.

نسايى نيز در سنن كبرى به همين صورت اظهار نظر كرده و در روايتى مى نويسد:

عن ابن عبّاس أنّ النّبيَّ صلّى اللّٰه عليه وسلّم قضى باليمين مع الشّاهد؛(2)

همانا پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله با يك سوگند شاهد واحد قضاوت مى نمود.

ص: 314

طبرانى نيز در معجم اوسط، به نقل روايتى مى پردازد كه پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله اين روش قضاوت را به جبرئيل نسبت داده و مى فرمايد:

أمرني جبريل أن أقضى باليمين مع الشّاهد؛(1)

جبرئيل عليه السلام به دستور خداوند امر نمود تا با قسم و شاهد واحد قضاوت كنم.

اين احاديث و احاديث بسيار ديگرى كه در منابع مختلف اهل سنّت به دست داده شده است، به صراحت بر مدعاى ما دلالت داشته و حاكى از اين است كه اين روش قضاوت؛ يعنى قسم به همراه شاهد واحد، عمل پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله، اصحاب و علما بوده و اين روش امرى مرسوم ميان آنان بوده است.

پس از اينكه دانسته شد كه اين گونه قضاوت رويۀ ميان پيامبر خدا صلّى اللّٰه عليه وآله و اصحاب بوده است؛ اين توجيه صاحب مواقف و شارح آن توجيهى عجيب خواهد بود. وى در توجيه رفتار ابوبكر نسبت به حضرت زهرا سلام اللّٰه عليها مى نويسد:

لعلّه لم ير الحكم بشاهد و يمين؛(2)

شايد ابوبكر حكم شاهد و قَسَم را قبول نداشت.

پاسخ اين مدعا روشن است؛ چراكه يا برخلاف رويه و خلاف امر خداوند و سنت پيامبر صلّى اللّٰه عليه وآله حكم نموده كه تكليف آن روشن است، و يا اينكه اگر فاطمۀ زهرا سلام اللّٰه عليها مِلك خود را مطالبه مى نمود، از آن سو بايد خود ابوبكر سوگند ياد مى نمود كه اين ملك مال ايشان نيست، چرا سوگند ياد نكرد؟

ص: 315