مسلم بن عقبه از شخصیت‌های تاریک تاریخ اسلام است. ابن حجر عسقلانی او را در زمره اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله برشمرده است.[۱] او را به خاطر خونریزی‌هایی که مرتکب شد به «مسرف» لقب دادند.[۲]
از جمله اعمال او می‌توان به جنگ با امیرالمؤمنین علیه السلام در صفین، جنگ با فرمانده حضرت در دومة الجندل و فاجعه عظیم حرّه اشاره کرد.
_ جنگ صفین
مسلم بن عقبه در جنگ صفین از فرماندهان سپاه معاویه بود که بر علیه امیرالمومنین علی علیه السلام جنگید.[۳] او به جنگ لشکری رفت که در رأس آن فردی بود که اهل سنت ایشان را از خلفای راشدین[۴] می‌دانند و در سپاه او تعداد زیادی از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله حاضر بودند، که هشتاد نفر از آنان، از اهل بدر و دویست و پنجاه نفر از اصحاب بیعت رضوان بودند.[۵]
_ جنگ دومة الجندل
مسلم بن عقبه از سوی معاویه مامور حمله به دومة الجندل[۶] شد که در جنگ با مالک بن کعب همدانی، فرمانده سپاه امیرالمومنین علی علیه السلام، شکست خورد.[۷]
_ واقعه حره
یکی از وقایع سیاه تاریخ اسلام واقعه حره است. قیام مردم مدینه در برابر فساد یزید باعث شد سپاه یزید به فرماندهی مسلم بن عقبه به مدینه حمله کند. در این تجاوز، سه روز مال و جان و ناموس مردم بر سپاه یزید حلال شد. هزار زن از اهالی شهر مدینه بعد از واقعة حرّه بدون این که شوهر داشته باشند وضع حمل کردند.[۸] سه هزار نفر از قاریان و حافظان قرآن کشته شدند.[۹] و هشتاد تن از اصحاب رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله کشته شدند به نحوی که کسی از اهل بدر باقی نماند و هفتصد نفر از قریش و انصار کشته شدند و از سایر مردم مدینه از موالی و عرب و تابعین ده هزار نفر کشته شدند.[۱۰] از جمله این صحابه می‌توان به عبدالله بن حنظله[۱۱] اشاره کرد که رهبری قیام مردم مدینه بر ضد یزید را بر عهده داشت. در شرح حال او نوشته‌اند: «وكان فاضلا صالحا، عظيم الشأن كبير المحل، شريف البيت والنسب»[۱۲] و یا معقل بن سنان اشجعي[۱۳] که او را با لقب فاضل و تقی می‌شناختند. مسلم بن عقبه در واقعه حره او را به قتل رساند. ابن اثیر به مناسبت نام بردن از او، عده‌ای را نام می‌برد که مسلم بن عقبه آنها را به قتل رساند.[۱۴] و جای دیگر بدون نام، تعداد این افراد را فراوان توصیف می‌کند.[۱۵]
از دیگر صحابه محمد بن ابی جهم[۱۶] است که او هم به قتل صبر کشته شد.[۱۷]
ثابت بن مخلد،[۱۸]عبد الله بن نوفل بن الحارث بن عبد المطلب،[۱۹] محمد بن عمرو بن حزم انصاری[۲۰] (که از فقهای مدینه بود)، یزید بن برذع[۲۱]( از صحابه حاضر در جنگ احد) از دیگر اصحاب رسول خدا بودند که در واقعه حره به قتل رسیدند. باقی صحابه که زنده ماندند فرار کردند.[۲۲]
مسلم بن عقبه بعد از فاجعه عظیم و قبل از اینکه به مکه برای جنگ با عبدالله بن زبیر برسد، از دنیا رفت. او در لحظات آخر با افتخار گفت: خدایا من بعد شهادت به توحید و نبوت پیامبر صلی الله علیه و آله، هیچ کاری محبوب‌تر از کشتار مردم مدینه انجام ندادم و امیدی به آخرت ندارم.[۲۳]
مسلم بن عقبه که عمر خود را صرف خدمت به شجره ملعونه بنی امیه کرد، با کارنامه‌ای سیاه از جنگ و کشتار صحابه از دنیا رفت. اصحابی که در راس آنان امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام بود که رسول خدا درباره ایشان فرمودند: دشمن تو دشمن من است و دشمن من دشمن خداست.[۲۴] اگر کلام ابن حجر عسقلانی را بپذیریم که او را در زمره اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله قرار داده، امر برای اهل سنت درباب توجیه اقتدا به هر یک از اصحاب رسول خدا و در نتیجه هدایت یافتن، به شدت سخت می شود.
پی‌نوشت
[۱] مسلم بن عقبة بن رباح بن أسعد بن ربيعة بن عامر بن مالك بن يربوع بن غيظ «۲» بن مرة بن عوف المرّي، أبو عقبة، الأمير من قبل يزيد بن معاوية على الجيش الذين غزوا المدينة يوم الحرّة. ذكره ابن عساكر، وقال: أدرك النبي صلى اللَّه عليه وآله وسلم، وشهد صفين مع معاوية، وكان على الرجّالة. وعمدته في إدراكه أنه استند إلى ما أخرجه محمد بن سعد في الطبقات عن الواقدي بأسانيده، قال: لما بلغ يزيد بن معاوية أن أهل المدينة أخرجوا عامله من المدينة وخلعوه وجّه إليهم عسكرا أمرّ عليهم مسلم بن عقبة المري، وهو يومئذ شيخ ابن بضع وتسعين سنة، فهذا يدل على أنه كان في العهد النبوي كهلا.
الإصابة في تمييز الصحابة، ۶ / ۲۳۲
[۲] وقد أفحش مسلم القول والفعل بأهل المدينة، وأسرف في قتل الكبير والصغير حتى سموه مسرفا
[۳] وشهد صفين مع معاوية
الإصابة في تمييز الصحابة، ۶ / ۲۳۲، المحبر، ص۳۰۳
[۴] رشد: في أسماء الله تعالى «الرشيد» هو الذي أرشد الخلق إلى مصالحهم: أي هداهم ودلهم عليها، فعيل بمعنى مفعل…وفيه «عليكم بسنتي وسنة الخلفاء الراشدين من بعدي» الراشد: اسم فاعل، من رشد يرشد رشدا، ورشد يرشد رشدا، وأرشدته أنا. والرشد: خلاف الغي. ويريد بالراشدين أبا بكر وعمر وعثمان وعليا رضي الله عنهم
النهاية في غريب الحديث والأثر، ۲ / ۲۲۵
[۵] شهد مع علي صفين ثمانون بدريا، وخمسون ومائتان ممن بايع تحت الشجرة
المستدرك على الصحيحين، ۳ / ۱۱۲
[۶] دومة الجندل حصن وقرى بين الشام والمدينة قرب جبلي طيّء كانت به بنو كنانة من كلب
دومةالجندل، سرزمینی بود در شرق اردن، بین حجاز و عراق که از جزیرة‌العرب تا شام امتداد داشت. در میانه این سرزمین و در نزدیکی دو کوه طی قلعه و دژی بود که قبیله بنی‌کنانه از طایفه کلب در آنجا زندگی می‌کردند
معجم البلدان، ۲ / ۴۸۷
[۷] مالك بن كعب الهمداني ثم الأرحبي وجهه علي بن أبي طالب إلى دومة الجندل لقتال مسلم بن عقبة حين بعثه معاوية إلى أهلها حين بلغه توقفهم عن البيعة لعلي فوصل إليها وهزم مسلم بن عقبة
تاريخ دمشق، ۵۶ / ۴۹۳
[۸] ثمّ أباح مسلم بن عقبة، الّذي يقول فيه السّلف مسرف بن عقبة – قبحه الله من شيخ سوء ما أجهله – المدينة ثلاث أيّام كما أمره يزيد، لا جزاه اللّه خيرا، وقتل خلقا من أشرافها وقرّائها وانتهب أموالا كثيرة منها، ووقع شرّ عظيم وفساد عريض على ما ذكره غير واحد
البداية والنهاية، ۸ / ۲۴۱
قال المدائنی عن أبی قرة قال: قال هشام بن حسان: ولدت ألف امرأة من أهل المدینة بعد وقعة الحرة من غیر زوج
البداية والنهاية، ۸ / ۲۴۱
[۹] وقتل يومئذ من حملة القرآن سبعمائة نفس
المعرفة والتاريخ، ۳ / ۳۲۵؛ الإصابة في تمييز الصحابة، ۶ / ۱۹۶
[۱۰] ابن قتیبه دینوری می نویسد:
قتل يوم الحرة من أصحاب النبي صلى الله عليه وسلم ثمانون رجلا ، ولم يبق بدري بعد ذلك ، ومن قريش والأنصار سبع مئة ، ومن سائر الناس من الموالي والعرب والتابعين عشرة آلاف
الإمامة والسياسة، ۱ / ۲۳۹
[۱۱] «أسد الغابة في معرفة الصحابة ط العلمية» (۳/ ۲۱۹):
«عبد الله بن حنظلة بن أبي عامر الراهب الأنصاري الأوسي»
[۱۲]أسد الغابة في معرفة الصحابة، ۳ / ۲۱۹
[۱۳] معقل بن سنان الأشجعي. يكنى أبا عبد الرّحمن. وقيل: أَبَا يَزِيد. وقيل: يكنى أَبَا مُحَمَّد. وقيل: أَبَا سنان، وهو معقل بن سنان بن مظهر بن عركى ابن فتيان بْن سبيع بْن بَكْر بْن أشج. شهد فتح مكة، ونزل الكوفة، ثُمَّ أتى المدينة، وَكَانَ فاضلا تقيا شابا، قتل يَوْم الحرة، وقتله مسلم بن عقبة صبرا.
الاستيعاب في معرفه الاصحاب، ۳ / ۱۴۳۱
[۱۴] وَكان معقل ممن خلع يزيد بن معاوية مع أهل المدينة، فقتله مسلم بن عقبة المري لما ظفر بأهل المدينة يوم الحرة صبرا، وممن قتل يوم الحرة صبرا: الفضل بن العباس بن ربيعة بن ابن الحارث بن عبد المطلب ، وأبو بكر بن عبد الله بن جعفر بن أبي طالب، وأبو بكر ابن عبداللَّه بن عمر بن الخطاب، ويعقوب بن طلحة بن عبيد اللَّه ، وعبد اللَّه بن زيد ابن عاصم، وغيرهم. ولقب أهل المدينة مسلم بن عقبة بعد الحرة مسرفا، لما أسرف في القتل
أسد الغابة في معرفة الصحابة، ۴ / ۴۵۴
عبد اللَّه بن زمعة بن الأسود بن المطلب بن أسد بن عبد العزى بن قصي القرشي الأسدي، أمه قريبة بنت أَبِي أمية بن المغيرة، أخت أم سلمة أم المؤمنين…. وكان لعبد اللَّه ابن اسمه يزيد، قتل يَوْم الحرة صبرًا، قتله مسلم بْن عقبة المري
أسد الغابة في معرفة الصحابة، ۳ / ۲۴۶
[۱۵] فأرسل إليهم يزيد مسلم بن عقبة المري، وهو الذي سماه الناس بعد وقعة الحرة مجرما، فأوقع أهل المدينة وقعة عظيمة، قتل كثيرا منهم في المعركة، وقتل كثيرا صبرا
أسد الغابة في معرفة الصحابة، ۳ / ۲۱۹
[۱۶] محمد بن أبى جهم (ب ع س) محمد بن أبي جهم بن حذيفة بن غانم بن عامر بن عبد الله بن عبيد بن عويج ابن عدي بن كعب بن لؤي القرشي العدوي
أسد الغابة في معرفة الصحابة، ۴ / ۳۰۸
[۱۷] محمد بن أبي الجهم، قتله مسلم بن عقبة يوم الحرة صبرًا
الإفصاح عن معاني الصحاح، ۷ / ۴۴
[۱۸] ثابت بن مخلد بن زيد بن مخلد بن حارثة بن عمرو وهو أحد ولد عامر بن لوذان بن خطمة. قتل يَوْم الحرة. لا عقب له
أسد الغابة في معرفة الصحابة، ۱ / ۴۵۲
[۱۹] عبد الله بن نوفل بن الحارث بن عبد المطلب القرشي الهاشمي… وقال العدوي: قتل يوم الحرة
الاستيعاب في معرفة الأصحاب، ۳ / ۹۹۹
[۲۰] محمد بن عمرو بن حزم الأنصاري … وكان محمد بن عمرو بن حزم فقيها، روى عنه جماعة من أهل المدينة… قتل يوم الحرة
الاستيعاب في معرفة الأصحاب، ۳ / ۱۳۷۵
[۲۱] يزيد بن برذع بن يزيد بن عامر بن سواد بن ظفر الأنصاري الظفري، شهد أحدا رضي الله عنه. قال العدوي في نسبه: سواد بن كعب بن الخزرج شهد أحدا وما بعدها ولا عقب له. قال: وقال ابن القداح: قتل يوم الحرة
الاستيعاب في معرفة الأصحاب، ۴ / ۱۵۷۲
[۲۲] فدخل مسلم بن عقبة المدينة، وهرب منه يومئذ بقايا أصحاب رسول الله صلى الله عليه وسلم، وعبث فيها وأسرف في القتل،
المستدرك على الصحيحين، ۳ / ۶۳۴
[۲۳] اللهم إني لم أعمل عملا قط بعد شهادة أن لا إله إلا الله وأن محمدا عبده ورسوله أحب إلي من قتلي أهل المدينة، ولا أرجي عندي في الآخرة
تاريخ طبری، ۵ / ۴۹۷؛ الكامل في التاريخ، ۳ / ۲۲۱؛ البداية والنهاية، ۱۱ / ۶۳۳؛ المقفى الكبير، ۳ / ۳۶۶
[۲۴] عدوك عدوي، وعدوي عدو الله
مناقب علي، ابن المغازلی، ۴۴۷؛ فضائل الصحابة،احمد بن حنبل، ۲ / ۶۴۲؛ تاريخ بغداد، خطيب بغدادی، ۴ / ۲۶۱؛ الرياض النضرة، طبری، ۳ / ۱۲۲؛ مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح ۹ / ۳۹۴۳
