گوهر محیط، مجموعه مقالات مرحوم محیط طباطبائی در کتابشناسی ازلیان و بهائیان، به اهتمام محمد مهدی صائمی، نشر گوی، 1392ش، تهران.
این کتاب شامل یازده مقاله از مرحوم استاد محیط طباطبایی چاپ‌شده در مجله گوهر بین سالهای 1354 تا 1357 شمسی است و به نوعی کتابشناسی بهائیت به شمار می‌رود. شایان ذکر است که مجله گوهر یکی از مهم ترین مجلات ادبی فرهنگی در سالهای قبل از انقلاب اسلامی بوده است.
استاد محیط طباطبائی در این مقالات نگرشی صرفا کتابشناسانه و برون دینی داشته و تلاش کرده است از ورود به مباحث مذهبی و درون دینی بپرهیزد. همین امر باعث شده بتواند ریشه های آثار و اختلاف نسخه های منابع پیشین بهائیت را نشان دهد.
وی خود نیز در برخی از مقالات به همین امر (کتابشناسی و نسخه شناسی) تأکید می ورزد. فهرست مقالات چنین است:
1. کتابی بی‌نام با نامی تازه؛ پژوهشی درباره کتابی است که ادوارد براون با عنوان نقطة الکاف آن را انتشار داد؛ استاد با بررسی پیشینه تاریخ بهائیان و ازلیان و اختلاف آنان در نگارش تاریخ و کتاب‌هایشان این نوشتار را سامان داده است. گفتنی است که پیش از انتشار این کتاب توسط ادوارد براون، در فهرست آثار بابیه، هرگز کتابی به نام نقطة الکاف شناخته نشده بود.
2. تاریخ قدم و جدید؛ که در دو قسمت نگاشته شده است: بخش اول، پژوهشی در اصلی‌ترین منابع تاریخی بهائیان و تردیدها در مورد نویسندۀ آن؛ بخش دوم، آسیب‌شناسی اصلی‌ترین کتب تاریخی بهائیان و اختلافات ازل و بهاء است.
3. تاریخ نوپدید نبیل زرندی؛ پژوهشی در معروف‌ترین کتاب تاریخی بهائیان و شخصت نبیل زرندی پدیدآورنده آن
4. از تحقیق و تتبع تا تصدیق و تبلیغ فرق بسیار است؛ که در دو قسمت فراهم آمده است: قسمت اول: اختلاف فرزندان میرزا بزرگ بر سر جانشینی باب و پاسخ به نقدها دربارۀ تواریخ بهائی؛ قسمت دوم: اختلاف فرزندان میرزا حسین‌علی بر سر جانشینی پدر و پاسخ به نقدها.
5. ادامۀ بحث دربارۀ نقطة الکاف؛ این نوشتار پاسخی است به نقدهای آقای احمد خزان و در دو قسمت درج شده است: قسمت اول: پژوهشی در تواریخ دو فرقۀ ازلی و بهائی، کتاب براون و اشتباهات آنها و پاسخ به نقدها؛ قسمت دوم: آسیب‌شناسی کتب تاریخی بهائیت و انتساب‌های نادرست.
مصحح پیش از این بخش، خلاصه‌ای از نقد آقای احمد خزان را به مقالات مرحوم محیط طباطبائی نقل کرده است تا خواننده راحت‌تر بتواند در فضای بحث قرار گیرد.
6- گفت‌وگوی تازه دربارۀ تاریخ قدیم و جدید؛ کتابشناسی کتب تاریخی بهائیت و کیفیت تحول متون تاریخی آنان و پاسخ به نقدها.
7. کتاب اقدس، این کتاب یکی از مهم‌ترین کتاب بهائیان نوشتۀ بهاءالله است که استاد محیط طباطبائی در دو قسمت درباره آن بحث کرده است: نخست، کتابشناسی یکی از مهم‌ترین کتاب بهائیان؛ دوم، اختلافات اساسی در این کتاب بهائیان و کتابشناسی آن
مصحح پیش از این بخش، مقدمه‌ای در معرفی کتاب اقدس نگاشته است.
8. برهان قاطع؛ بیان خاطره‌ای از دیدار مرحوم میرزا ابوالحسن جلوه با میرزا محمدعلی باب و برهان قاطع باب و بهاء که شمشیر و ارعاب بود.
مصحح مقدمه‌ای کوتاه در خشونت بابیان و بهائیان نگاشته است.
9. طاهرا یا طاهره؛ پژوهشی در قطعه شعری منسوب به طاهره قرة العین در کتب بهائیان (سرقت ادبی)؛ استاد نشان داده است که غزل مشهور «گر به تو افتدم نظر...» از طاهرای کاشی است و مرحوم اقبال و مینوی در انتساب این غزل به قرة العین به خاطر سرقت ادبی بهائیان و ساخت دیوان برای قرة العین، اشتباه کرده‌اند.
10. رسالۀ خالویه یا ایقان که در دو قسمت کتابشناسی بزرگ‌ترین کتاب بهائیان و اختلافات نسخه‌های آن و ... را بررسی کرده است.
مصحح مقدمه‌ای در معرفی این کتاب که یکی از مهم‌ترین کتاب‌های استدلالی بهاءالله به شمار می‌رود نگاشته است.
11. عظیم پس از باب و پیش از ازل، در دو بخش فراهم آمده است: نخست، ناگفته‌هایی از شرکت بابیان در قتل شاه و نقش ترشیزی (عظیم) به عنوان جانشین باب در این موضوع؛ دوم، دسیسه‌چینی در تغییر جانشینی باب از ترشیزی (عظیم) به ازل و بهاء.
یکی از ویژگی‌های این کتاب، انصاف نویسنده است چرا که محیط طباطبایی بر این باور بود که ارزیابی نوشته‌ها و گفته‌های دیگران و انتقاد از اندیشه‌ها برای تهذیب محصولات فکری لازم است و البته نکته مهم این است که ناقد باید با نگاهی خالی از غرض و بدون پیش‌داوری به آثار دیگران بنگرد چون نقد علمی روشمند می‌تواند هشدار خوبی برای خوانندگان و نویسندگان حوزه کتاب‌های دینی باشد.
گفتنی است که مصحح شرح حال کسان بسیاری را در پایان کتاب آورده است که در فهم مطالب و آشنایی خواننده با شخصیت‌ها کمک شایان می‌کند.
استاد سید محمد محیط طباطبائی
سید محمد محیط طباطبایی (1281 زواره – 1371 تهران) مقاله‌های تاریخی و ادبی بسیایر از سال ۱۳۰۶ در نشریات معروفی مانند شفق سرخ و روزنامه ایران منتشر کرده است. سلسله مقالات وی درباره محمد زکریای رازی و اعزام محصل به اروپا موجب شهرت او به‌عنوان پژوهشگری دقیق شد، در همان حال که به‌عنوان مدرس تاریخ و جغرافیا و معلم زبان‌دان شناخته شده بود. محیط طباطبایی طی بیش از 70 سال تحقیق و فعالیت مطبوعاتی از سال 1300 تا 1371 بیش از 2500 مقاله را نوشت و در بیش از 55 روزنامه و مجله منتشر کرد، مدیریت سه نشریه را عهده‌دار شد، برای 30 جلد کتاب مقدمه نوشت، 19 جلد کتاب تألیف کرد، و 800 سخنرانی علمی، ادبی، تاریخی و فرهنگی را در رادیو، کنگره‌های علمی، محافل و مجالس ادبی و اجتماعی ایراد کرد.
از او حدود 20 هزار بیت شعر به یادگار مانده است. او نزدیک به چهل سال برنامه مرزهای دانش را در رادیو اجرا کرده است.
منبع : امامت پژوهی